Σε προηγούμενη επιφυλλίδα (17 Οκτωβρίου 2004) με αφορμή τα εκατό χρόνια από το θάνατο του Ροΐδη αναφέρθηκα στην ελληνική πρόσληψη της Πάπισσας Ιωάννας και σήμερα θα αναφερθώ στην απήχησή της στο εξωτερικό και ιδιαίτερα στον αγγλόφωνο χώρο. Το «νεανικόν αμάρτημα» του Ροΐδη γνώρισε τεράστια αναγνωστική επιτυχία στο ξένο κοινό, αν σκεφτούμε ότι η γαλλική μετάφραση του 1878 έκανε επτά εκδόσεις ως το 1881 ενώ στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα η Π.Ι. μεταφράστηκε δύο φορές στα αγγλικά (1886 και 1900). Επίσης το 1972 γυρίστηκε ταινία από τον Michael Anderson ενώ η ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας εξακολουθεί να ενδιαφέρει ακόμη και σήμερα τους συγγραφείς καθώς προκύπτει από το μυθιστόρημα της Donna Woolfolk Cross, Pope Joan (1996).


Από παλιά η Πάπισσα Ιωάννα τράβηξε την προσοχή γνωστών συγγραφέων όπως ο Γάλλος Alfred Jarry (1873-1907), που τη μετέφρασε στα γαλλικά το 1908, και ο Lawrence Durell (1912-1990) που τη μετέφρασε/διασκεύασε στα αγγλικά. Η περίπτωση του Ντάρελ είναι ίσως πιο ενδιαφέρουσα όχι μόνο γιατί έκανε πιο γνωστό το μυθιστόρημα του Ροΐδη στο αγγλόφωνο κοινό αλλά και γιατί κάποια στιγμή έφτασε να θεωρείται η Π.Ι. δικό του έργο. Η μετάφραση πρωτοκυκλοφόρησε το 1954, αν και είχε ανακοινωθεί από το 1948, με τον τίτλο Πάπισσα Ιωάννα: Μια ρομαντική βιογραφία. Στο αυτί μάλιστα του καλύμματος του εξωφύλλου δηλώνεται ότι η αγγλική εκδοχή του Ντάρελ είναι «τόσο αναδημιουργία όσο και μετάφραση καθώς συναγωνίζεται το πρωτότυπο σε κομψότητα και πνεύμα».


Στην επανέκδοση όμως του 1960 το κάλυμμα του εξωφύλλου δημιουργεί κάποια σύγχυση γιατί εκεί παρουσιάζεται ως διασκευή (adapted from the Greek ή after the Greek of Emmanuel Royidis) ενώ στη σελίδα τίτλου συστήνεται ως μετάφραση από τα ελληνικά. Αλλά και το όνομα του Ντάρελ τυπώνεται με μεγάλα κεφαλαία γράμματα ενώ του Ροΐδη με πολύ μικρότερα. Αναφέρεται επίσης ότι ο Ντάρελ είναι συγγραφέας του Αλεξανδρινού Κουαρτέτου ενώ στο αυτί του καλύμματος η αγγλική εκδοχή του κειμένου παρουσιάζεται ως «μια λαμπρή αναδημιουργία παρά ως μετάφραση». Η ολοκλήρωση του Αλεξανδρινού Κουαρτέτου το 1960 και η μετάφρασή του σε πολλές γλώσσες είχε κάνει τον Ντάρελ παγκοσμίως γνωστό και επομένως το όνομά του πουλούσε. Τι πιο φυσικό λοιπόν για τους εκδότες της μετάφρασης/διασκευής του να την παρουσιάσουν ως «δημιουργία» του Ντάρελ.


Ο ίδιος ο Ντάρελ δεν εξηγεί γιατί και πώς διασκεύασε το μυθιστόρημα, εκτός από το γεγονός ότι ο Κατσίμπαλης του σύστησε το βιβλίο το 1939 όταν το πρόσεξαν στη βιτρίνα ενός Αθηναϊκού βιβλιοπωλείου καθώς έκαναν τον περίπατό τους, ούτε γιατί πρόσθεσε τον υπότιτλο «ρομαντική βιογραφία». Αν και οι παλαιότερες αγγλικές μεταφράσεις έφεραν ως υπότιτλο είτε «ιστορική μελέτη» είτε «ιστορικό ρομάντσο», ο Ντάρελ προτίμησε αυτό τον υπότιτλο γιατί ήθελε ενδεχομένως να αποδώσει την ανάμειξη μυθοπλασίας και ιστορίας στην οποία βασίζεται το κείμενο του Ροΐδη. Στις μετέπειτα όμως εκδόσεις ο υπότιτλος απαλείφεται.


Στις ανατυπώσεις της μετάφρασης κατά τη δεκαετία του 1970 στη σελίδα τίτλου δηλώνεται πλέον ότι «μεταφράστηκε και διασκευάστηκε» από τον Ντάρελ ενώ το όνομά του τυπώνεται στην κορυφή της σελίδας με μεγάλα γράμματα, καλλιεργώντας έτσι την εντύπωση ότι είναι έργο του Ντάρελ και όχι του Ροΐδη και δημιουργώντας κάποια σύγχυση στον ξένο αναγνώστη όσον αφορά την πατρότητα του μυθιστορήματος. Η φήμη του Ντάρελ υπήρξε οπωσδήποτε καθοριστική για την απήχηση της Π.Ι. γιατί στην αγγλική του μετάφραση βασίστηκαν η ιταλική, η γαλλική, η ισπανική και ενδεχομένως η σουηδική μετάφραση. Αν και ο ίδιος συστήνει την Πάπισσα ως ένα «μικρό αριστούργημα» και «ένα γνήσιο δείγμα Μεσογειακού βιβλίου» που μπορεί να βρει μια θέση ανάμεσα στον Candide και τη Thais, εντούτοις δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η φήμη του μεταφραστή επισκίασε τον Ροΐδη.


Είναι χαρακτηριστικό ότι σήμερα στις αγγλικές βιβλιοθήκες η αγγλική μετάφραση της Π.Ι., στην πιο πρόσφατη επανέκδοσή της από τον Peter Owen (1999), καταλογογραφείται κάτω από το όνομα του Ντάρελ και όχι του Ροΐδη. Ηχεί μάλιστα μάλλον ειρωνικά το γεγονός ότι ο Ντάρελ αφενός οικειοποιείται το κείμενο του Ροΐδη και αφετέρου αρχίζει τον πρόλογό του στη μετάφραση λέγοντας ότι «η νεοελληνική λογοτεχνία, η οποία μέχρι τώρα είναι τελείως άγνωστη στους αναγνώστες της Δύσης, αρχίζει να διερευνάται επισταμένως». Με την προβολή όμως του ονόματος του Ντάρελ ως διασκευαστή, η Π.Ι. κάθε άλλο παρά έργο της ελληνικής λογοτεχνίας κατέληξε να θεωρείται.


Αν ο πατέρας της ηρωίδας του Ροΐδη ήταν ανώνυμος Αγγλος μοναχός, ο Αγγλος μεταφραστής της αποδείχτηκε υπέρ το δέον επώνυμος και κατόρθωσε να οικειοποιηθεί το κείμενο του Ροΐδη. Δεν ξέρουμε ως ποιο βαθμό ο ίδιος ο Ντάρελ, ο οποίος έζησε μέχρι το 1990, συναίνεσε σε αυτή την οικειοποίηση ή ήταν απλώς έργο των εκδοτών, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι η Πάπισσα Ιωάννα αποτελεί ένα πρωτοφανές παράδειγμα μεταφραστικής «πλαστογραφίας» που πρέπει κάποτε να αποκατασταθεί.


Ο κ. Δημήτρης Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Birmingham της Αγγλίας.