Ο μετασχηματισμός των σχέσεων και των δομών του συνανήκειν των πολιτών μιας χώρας συνεπάγεται εσωτερικές πολιτικές διαπραγματεύσεις γύρω από το περιεχόμενο της εθνικής ταυτότητας και τις πολιτικές εκφράσεις του εθνικού συμφέροντος. Τις ημέρες που ακολούθησαν τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ κυκλοφόρησαν στο Διαδίκτυο χάρτες που απεικονίζουν τις δύο «Αμερικές» ως ξεχωριστές χώρες ακολουθώντας τη γεωγραφική κατανομή των Πολιτειών που ψήφισαν υπέρ ή κατά του ενός και του άλλου κόμματος. Πρόκειται βέβαια για γραφικές απεικονίσεις που εκφράζουν με έκδηλο τρόπο την ένταση των ζυμώσεων στο εσωτερικό συγκεκριμένων πολιτικών και κοινωνικών χώρων στις ΗΠΑ γύρω από το περιεχόμενο, τον ορισμό και τους προσανατολισμούς του αμερικανικού πατριωτισμού. Γιατί, βέβαια, μέσα στο πλαίσιο του δικού μας εγχώριου αντιαμερικανισμού πολλές φορές υποτιμούμε το γεγονός ότι οι Αμερικανοί που υποστηρίζουν τον πόλεμο στο Ιράκ θεωρούν ότι με αυτόν τον τρόπο διασφαλίζονται καλύτερα τα εθνικά τους συμφέροντα, η ασφάλεια της χώρας τους και ο περίφημος «τρόπος ζωής» τους.


Ετσι η υποστήριξη στον πόλεμο – όσο και αν δίκαια διαφωνεί κανείς με αυτό – εκφράζει σε μεγάλο βαθμό τον πατριωτισμό του αμερικανικού λαού. Και βέβαια ο πατριωτισμός αυτός έχει επιπτώσεις σκληρές και απάνθρωπες για τον ιρακινό λαό, αλλά με μια έννοια κάθε πατριωτισμός είναι σκληρός προς αυτούς που θεωρούνται εχθροί της πατρίδας. Από την άλλη πλευρά, όσοι εναντιώνονται στον πόλεμο το κάνουν επίσης στο όνομα του πατριωτισμού τους. Αυτό εξάλλου φάνηκε και κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου στις ΗΠΑ, όταν στο πλαίσιο των εκστρατειών τους οι δύο υποψήφιοι για την προεδρία συναγωνίζονταν για τον ρόλο του κατ’ εξοχήν πατριώτη στη συνείδηση των ψηφοφόρων. H εναντίωση στον πόλεμο και στις πρακτικές καταπολέμησης της τρομοκρατίας εκφράστηκε πολιτικά με τη μορφή ενός πατριωτισμού που υπαγορεύει ότι η δημοκρατικότητα, τα πολιτικά δικαιώματα και οι αξίες του αμερικανικού τρόπου ζωής προδίδονται από την πολιτική που ακολούθησαν οι ΗΠΑ τόσο στο εσωτερικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.


* H εθνική ταυτότητα


Το ενδιαφέρον βέβαια είναι ότι αυτές οι δύο εκδοχές του αμερικανικού πατριωτισμού βασίζονται σε διαφορετικούς ορισμούς του περιεχομένου της εθνικής ταυτότητας σε σχέση με την έννοια της παγκοσμιότητας. Προσπαθούν δηλαδή και οι δύο μορφές πατριωτισμού να εναρμονίσουν το εθνικό συμφέρον με το συμφέρον της ανθρωπότητας και με αυτή την έννοια να συγκροτήσουν ιδεολογικά τη σχέση μεταξύ αμερικανικής εθνικής ταυτότητας και παγκοσμιότητας. Αυτή η κοσμοπολιτική τάση των σύγχρονων μορφών εθνικής ταυτότητας υποδεικνύει ίσως και την κατεύθυνση των μελλοντικών μεταλλάξεων του φαινομένου του πατριωτισμού. Ετσι, ενώ παλαιότεροι μελετητές του εθνικισμού, όπως ο Μπένεντικτ Αντερσον, επέμεναν στην αντιδιαστολή μεταξύ εθνικών και οικουμενικών μορφών συνανήκειν, το μέλλον του πατριωτισμού διαφαίνεται κάπως διαφορετικό στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων που διαμορφώνονται κατά τη μεταψυχροπολεμική περίοδο.


H πύκνωση των πολιτισμικών, οικονομικών και δημογραφικών ροών διά μέσου συνόρων, γνωστή και ως παγκοσμιοποίηση, δεν επιτρέπει πια ούτε στους πιο ακραιφνείς πατριώτες να ορίζουν το περιεχόμενο της εθνικής ταυτότητας αναφορικά με όσα συμβαίνουν στο εσωτερικό των εθνικών συνόρων. Τόσο στις ΗΠΑ όσο και στις περισσότερες χώρες της ΕΕ, η δεκαετία του 1980 εισήγαγε την έννοια και τις πολιτικές της πολυπολιτισμικότητας στον πυρήνα των ορισμών, προοδευτικών και συντηρητικών, της εθνικής ταυτότητας. H δημιουργία πολυπληθών και ζωντανών μεταναστευτικών κοινοτήτων στο εσωτερικό των μητροπολιτικών κέντρων καθώς και η παγκοσμιοποίηση της κουλτούρας και των πρακτικών της καθημερινής ζωής μεγάλων κοινωνικών ομάδων στις περισσότερες χώρες του αναπτυγμένου κόσμου οδήγησαν αναπόφευκτα στην αποδοχή της πολλαπλότητας των στοιχείων που συναποτελούν την κληρονομιά, τον πολιτισμό και την ταυτότητα ενός έθνους.


* Το παιχνίδι του καθορισμού


Στη χώρα μας οι ενδείξεις αυτού του κοσμοπολιτικού επαναπροσανατολισμού του πατριωτισμού φάνηκαν από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και μετά. Οι απαρχές αυτής της δεκαετίας σημαδεύτηκαν βέβαια από την έξαρση του εθνικισμού γύρω από το ζήτημα της ονομασίας της γειτονικής μας χώρας. H αντιπαράθεση μεταξύ «εθνικιστών» και «αντι-εθνικιστών» του προοδευτικού αριστερού χώρου αποτέλεσε ίσως και το κύκνειο άσμα της αντιπαλότητας μεταξύ παλαιών μορφών πατριωτισμού. Από τα μέσα της δεκαετίας και μετά το παιχνίδι του εθνικού καθορισμού έγινε πολυπλοκότερο. Το μεταναστευτικό ζήτημα, η σταδιακή ανάδυση νέων μορφών και πρακτικών εθνικοθρησκευτικού lifestyle και η ανάπτυξη του αντιαμερικανισμού, κυρίως μετά την επέμβαση των ΗΠΑ και των ευρωπαίων συμμάχων στη Σερβία, άλλαξαν τους όρους της πολιτικής αντιπαράθεσης γύρω από τα «εθνικά ζητήματα». Οι συντεταγμένες αυτής της αλλαγής διαφαίνονται μέσα από φαινόμενα όπως η ιδιότυπη έξαρση παλαιών μορφών εθνικισμού στον χώρο της Αριστεράς αλλά και η ενσωμάτωση συγκεκριμένων εκδοχών της πολυπολιτισμικότητας σε ακραία συντηρητικές ιδεολογίες.


* Τα συλλογικά συμφέροντα


Πώς όμως διαγράφεται το μέλλον του πατριωτισμού στις παρούσες συνθήκες; Είναι σαφές ότι οι ποικίλες εκδοχές πατριωτισμού που αναδεικνύονται ήδη στη δημόσια συζήτηση και πάλι γύρω από το «σκοπιανό» ορίζονται με αναφορά στη σχέση μεταξύ εθνικού συμφέροντος και διεθνών συσχετισμών. Ποια η θέση ημών και της γειτονικής χώρας προς την Ευρωπαϊκή Ενωση; Ποια η σχέση της τελευταίας με τις ΗΠΑ; Ποιος είναι ο ρόλος μας στα Βαλκάνια; Ποια στάση προς τη γειτονική χώρα αποτελεί ασφαλέστερη επένδυση στη διατήρηση της πολιτικής σταθερότητας στην περιοχή; Το μέλλον του πατριωτισμού μας διαφαίνεται λοιπόν έντονα κοσμοπολιτικό, ορίζεται δηλαδή με αναφορά στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους κατανοούμε τα συλλογικά μας συμφέροντα ενταγμένα στο πολιτικό γίγνεσθαι διά μέσου εθνικών συνόρων.


Ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές συνιστώσες τής κάθε διαφορετικής εκδοχής εθνικού λόγου που εκφράζονται σήμερα, ο πατριωτισμός που αναδύεται έχει έντονα μεταεθνικά χαρακτηριστικά. Ισως αυτό εξηγεί και τις δομικές ομοιότητες μεταξύ των εσωτερικών διαφοροποιήσεων του πατριωτισμού σε χώρες τόσο μακρινές πολιτικά όσο οι ΗΠΑ και η Ελλάδα. Στην παρούσα συγκυρία και στις δύο αυτές χώρες οι πατριώτες φαίνεται να χωρίζονται σε εκείνους που τείνουν να θεωρούν ότι τα εθνικά συμφέροντα διασφαλίζονται καλύτερα μέσα από τον σεβασμό στο δικαίωμα του άλλου στην αυτοδιάθεση και στον αυτοπροσδιορισμό και σε εκείνους που θεωρούν ότι το διεθνές κύρος της χώρας κατοχυρώνεται μέσα από την πολιτική, οικονομική και στρατιωτική επιβολή των ισχυρότερων στους πιο αδύνατους.


H κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι λέκτωρ Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.