H ασφάλεια των ολυμπιακών πόλεων, εκτός από την αστυνομική της εκδοχή, συνδέεται με ήπιες πολιτικές ασφαλείας, που διαμορφώνουν νέους όρους κοινωνικού ελέγχου. Εδώ περιλαμβάνεται και η πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης, όπως έχει δείξει πλήθος ερευνών. Μια κοινή διαπίστωση των επιστημονικών και ερευνητικών πορισμάτων αναφέρεται στην κατανομή της εγκληματικότητας μέσα στην πόλη. Εχει παρατηρηθεί δηλαδή ότι σε συγκεκριμένες περιοχές καταγράφονται περισσότερα εγκλήματα απ’ ό,τι σε άλλες και ότι σε κάθε περιοχή διαπράττονται κατά προτεραιότητα συγκεκριμένα εγκλήματα (π.χ., συμπλοκές ή ναρκωτικά ή κλοπές). Αυτού του τύπου οι κατανομές της εγκληματικότητας, που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες πόλεις, συναρτώνται μεταξύ άλλων με την κοινωνική διαστρωμάτωση, την οικονομική αξία, την αρχιτεκτονική και πολεοδομία του χώρου. Εδώ, η αξιοποίηση όλων των δυνατών πόρων και μέσων, περιλαμβανομένου του αστικού τοπίου, συγκλίνει άμεσα και έμμεσα στη δημιουργία περιβάλλοντος ασφαλείας. H πόλη-μητρόπολη χωρίζεται άτυπα σε ζώνες επικίνδυνες, εμπορικές, κατοικιών κτλ. και ανάλογα προσαρμόζεται και η προληπτική αποτρεπτική επιτήρηση/προστασία. Ενα τέτοιο πρότυπο ασφαλείας αναπτύχθηκε στην Αθήνα με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες ή ως παράλληλο αποτέλεσμά τους.
* H αλλαγή της «βιτρίνας»
Τα μεγάλα έργα και η αρχιτεκτονική ανάπλαση του κέντρου της Αθήνας προστέθηκαν στις αλλαγές χρήσης γης και στην οικιστική αναβάθμιση περιοχών που συμβαίνουν τελευταία και διαμόρφωσαν νέες συνθήκες ασφαλείας. H υποβαθμισμένη βόρεια και δυτική πλευρά της Ακρόπολης δέχθηκε τις περισσότερες αλλαγές. Σε αυτό συνέβαλαν οι αναπλάσεις κτιρίων, η εκμετάλλευση πρώην βιομηχανικών περιοχών (Ψυρρή, Γκάζι, αγορά) από τη βιομηχανία διασκέδασης. Οι αλλαγές στη χρήση, στην αξία γης, άλλαξαν και τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού που κινείται εδώ, ενώ σηματοδότησαν νέες συνθήκες ασφαλείας. Ενα πέταλο ασφαλείας από την εγκληματικότητα του δρόμου άρχισε να δημιουργείται στο κέντρο της πόλης (Σύνταγμα, Ακρόπολη, Θησείο, Μεταξουργείο, Ομόνοια) από τότε που αναγγέλθηκαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Από την άποψη αυτή φαίνεται ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες μέσω της διαμόρφωσης μιας αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής «βιτρίνας» συμβάλλουν στη μαζική επαναταξινόμηση των λειτουργιών της πόλης, με μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Ας δούμε πώς:
1. Επικοινωνία και επιτήρηση του διερχόμενου πληθυσμού: Οι περιφερειακοί οδικοί δακτύλιοι απέτρεψαν την υποχρεωτική διάβαση του κέντρου για την επικοινωνία μεταξύ των προαστίων, ενώ οι μάζες μετακινούμενων εργαζομένων «διοχετεύθηκαν» στις πλήρως επιτηρούμενες σήραγγες του μετρό. Οι νέοι ασφαλείς και ηλεκτρονικά επιτηρούμενοι «δρόμοι» μεταφοράς, ενώ λύνουν μια σειρά προβλημάτων, διευρύνουν το πεδίο αόρατης επιτήρησης των «οδών» μεταφοράς και των βασικών αρτηριών του κέντρου και, κυρίως, διασφαλίζουν τον αυτοέλεγχο των πολιτών (αυτόματη προσαρμογή).
2. Αξιοποίηση της αυθόρμητης επαναταξινόμησης του χώρου: Το σύστημα ασφαλείας στις αναβαθμισμένες περιοχές δυτικά και βορειοδυτικά της Ακρόπολης αναπτύχθηκε σε πολλά επίπεδα. Τώρα που έφυγε ο κόσμος από τις νεο-αναβαθμισμένες περιοχές του κέντρου (Θησείο, Ακρόπολη, Πλάκα), παραμένει ο «διαχωρισμός» τους από τις περιοχές της αγοράς και της διασκέδασης, μέσω των νέων φυσικών ορίων των αρχαιοτήτων και του πεζόδρομου της Αποστόλου Παύλου. Παράλληλα, η εκτεταμένη πεζοδρόμηση και η βιτρίνα των μπαρ, εστιατορίων κτλ. λειτουργεί ως κυματοθραύστης της εγκληματικότητας του δρόμου, στα όρια των περιοχών αυτών. Οι επιχειρήσεις εδώ συμβάλλουν στην επιτήρηση με security, συναγερμούς και μπράβους, ενώ στο κράτος επαφίεται η «παραδοσιακή» αστυνόμευση (ασφάλεια, περιπολίες).
3. H χρήση του εμπορικού τριγώνου ως αναχώματος ασφαλείας με τις βόρειες περιοχές. Μια δεύτερη ζώνη ασφαλείας εκτείνεται στο εμπορικό τρίγωνο. Στην περιοχή αυτή, που συγκεντρώνει και την καρδιά του κράτους και είναι η περισσότερο αστυνομευόμενη (ηλεκτρονικά μέσα, ιδιωτική, δημόσια αστυνομία, πεζοδρομήσεις και πεζές περιπολίες, ιδιωτική επαγρύπνηση) η κρίσιμη εγκληματικότητα δεν βρίσκεται στους δρόμους αλλά στην «γκρίζα» περιοχή του οικονομικού εγκλήματος. Λειτουργεί όμως ως μεταβατικός χώρος του πετάλου για τη δύσκολη πρόσβαση στις «καλές» και μεσοαστικές ανηφορικές συνοικίες του κέντρου της Αθήνας (Λυκαβηττός, Κολωνάκι κτλ.), όπου οι Ολυμπιακοί Αγώνες λίγα πράγματα άλλαξαν από την άποψη της ασφαλείας και της πρόσβασης εδώ.
4. Θύλακες κοινωνικής περιθωριοποίησης: Σε ένα τμήμα της πόλης η «ολυμπιακή ανάπλαση» λειτούργησε διαφορετικά. Οι στερεοτυπικά υποβαθμισμένες ή επικίνδυνες περιοχές της πόλης άλλαξαν όψη. Στα Εξάρχεια, φημολογείται ότι οι έλεγχοι, οι προληπτικές συλλήψεις και οι εξακριβώσεις στοιχείων ήταν στην ημερήσια διάταξη. Στην Ομόνοια και στις γύρω περιοχές οι εξαθλιωμένοι τοξικομανείς, οι ζητιάνοι, οι άστεγοι και οι άεργοι «εξαφανίστηκαν»: «ωθήθηκαν ευγενικά» στις ελεγχόμενες μικρές αποικίες επιτήρησης και αποκλεισμού της πλατείας Βάθης και αλλού, ενώ και οι ιερόδουλες φαίνεται να «επιστρατεύτηκαν» για την ολυμπιακή τους «αξιοποίηση», αφού προηγουμένως διαδόθηκαν διάφορες φήμες σχετικά με την «ελεγχόμενη» διαμονή τους.
5. Προστατευόμενοι χώροι εκτόνωσης. Μέρος της πόλης αφήνεται ελεύθερο για περιπάτους στα όρια των προστατευμένων περιοχών. Παράλληλα η συγκέντρωση χώρων διασκέδασης διαμορφώνει νέο παράδειγμα ασφαλούς επιτήρησης και κοινωνικής μαζικής ενσωμάτωσης της νεολαίας.
* Ομορφη πόλη
Στη μεταολυμπιακή Αθήνα κάθε περιοχή τείνει να προορίζεται για συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού με ομοειδή κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά, στα οποία αντιστοιχεί συγκεκριμένο μοντέλο κοινωνικού ελέγχου και κοινωνικής πειθαρχίας. Πεζόδρομοι, αγορά και λεωφόροι συνιστούν φυσικά όρια ανάμεσα στον «πάνω κόσμο» και στο «υπόγειο». Πρόκειται περί ενός παράπλευρου αποτελέσματος της εξέλιξης των κοινωνικών σχέσεων. Στην κοινωνία της διακινδύνευσης η λειτουργία του αστικού χώρου ως τόπου μύησης στις κοινωνικοοικονομικές αλλαγές επαναπροσδιορίζεται. H πόλη της επιτήρησης προβάλλεται ως αναγκαιότητα: διάκριση σε ζώνες, αθέατος έλεγχος, αυτόματη έως συνειδητή προσαρμογή του ελεγχόμενου. Τάσεις της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας συμβάλλουν στην υλοποίηση της ιδέας. Οι «δυσπροσάρμοστες» ομάδες γκετοποιούνται στον χώρο με φυσικό τρόπο. Παρόμοιες κοινωνικές ταξινομήσεις προϋποθέτουν συναινέσεις, που μόνον έκτακτα μαζικά γεγονότα μπορούν να επιτύχουν. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες είναι ένα από αυτά. Προσφέρεται και για την εφαρμογή «ήπιων» πολιτικών κοινωνικού ελέγχου, όπως είδαμε εδώ και αλλού, ειδικά σε περιοχές που αδυνατούν ίσως να αυτοχρηματοδοτήσουν τέτοιες «επιχειρήσεις». Στους Ολυμπιακούς της Βαρκελώνης συνέβη το ίδιο: οι περιθωριακές ομάδες και οι μετανάστες απωθήθηκαν σε ιδιαίτερες και πλήρως εποπτευόμενες περιοχές. Στη Ρώμη άλλες συνθήκες επέτρεψαν αξιοποίηση της τεράστιας έκτασης πολιτιστικής κληρονομιάς και την απώθηση του κοινωνικού περιθωρίου από το κέντρο. Ετσι και εδώ, η κληρονομιά των Ολυμπιακών περιλαμβάνει και τις νέες συνθήκες ζωής στην πόλη. Αλλά αυτή η όμορφη πόλη είναι μια πόλη για όλους;
H κυρία Σοφία Βιδάλη είναι επίκουρη καθηγήτρια Εγκληματολογίας στο Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.
