Το θέμα που κυριάρχησε στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας ήταν κατά κοινή ομολογία ένα: η φαρμακοδιέγερση (ντόπινγκ) των αθλητών και αθλητριών και η παραγωγή αθλητικών επιδόσεων σε φαρμακευτικά εργαστήρια. Οι θέσεις που αρθρώθηκαν στον δημόσιο χώρο αφορούν σε μεγάλο βαθμό τη νόμιμη ή μη χρήση αναβολικών ουσιών και τις συνέπειές της. Είναι όμως η βιοτεχνολογία και η βιοπολιτική ένα θέμα που περιορίζεται αποκλειστικά στον χώρο του αθλητισμού και του πρωταθλητισμού ή μήπως βρισκόμαστε ενώπιον ενός γενικότερου μετασχηματισμού των εννοιών και των ιδιοτήτων που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη υπόσταση;
Οι απόπειρες παρέμβασης στο ανθρώπινο σώμα και μετασχηματισμού της φυσιολογίας και των δυνατοτήτων του αναμφίβολα δεν είναι καινούργιες. Παράλληλα η δημιουργία ενός νέου τύπου ανθρώπου, όχι κατ’ ανάγκην σε ό,τι αφορά τη φυσιολογία του αλλά σε ό,τι αφορά τη συνειδησιακή και διανοητική του συγκρότηση, βρέθηκε στο επίκεντρο μεγάλων πολιτικών προγραμμάτων συμπεριλαμβανομένων του φασισμού και του κομμουνισμού. H ίδια η έννοια της «ανθρώπινης φύσης» σημασιοδοτήθηκε με διαφορετικούς τρόπους στον ρου της ιστορίας.
Οι δυνατότητες όμως της βιοτεχνολογίας, της υπολογιστικής τεχνολογίας και της τεχνοεπιστήμης γενικότερα διαμορφώνουν ένα εντελώς νέο σκηνικό για την ανθρώπινη υπόσταση στις αρχές του 21ου αιώνα και η υπόθεση της φαρμακοδιέγερσης στον χώρο του αθλητισμού είναι ένα μόνο από τα πολλά επίπεδα και επεισόδιά του. Αν στο περίφημο «Star Trek» των παιδικών μας χρόνων κάθε υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων ήταν καταστροφική, οι σύγχρονες ταινίες επιστημονικής φαντασίας παρουσιάζουν ως σχεδόν αναπόφευκτη τη συμβίωση οντοτήτων, των οποίων η ανθρώπινη υπόσταση χαρακτηρίζεται από εξαιρετική ποικιλία και πολυμορφία.
Αυτές οι εξελίξεις αποτυπώνονται πλέον σε μια αναπτυσσόμενη προβληματική, η οποία εστιάζει στην κριτική των κατηγοριοποιήσεων και των γενεαλογιών της έννοιας του ανθρώπου αλλά και στα νέα φαινόμενα που μας επιφυλάσσει το μέλλον. Στη μελέτη της Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature (1991), η αμερικανίδα βιολόγος Ντόνα Χάραγουεϊ (Donna Haraway) συζήτησε με εξαιρετικά ευρηματικό τρόπο τις υβριδικές μορφές οργανικών και μηχανικών όντων και κυβερνο-οργανισμών και προσδιόρισε ως καταλυτικές τις συνεπαγωγές των τεχνοεπιστημονικών εξελίξεων τόσο για την έννοια της έμφυλης υπόστασης όσο και για την έννοια της ίδιας της ανθρώπινης φύσης. Είναι πραγματικά κρίμα που το βιβλίο της συζητήθηκε κυρίως στον χώρο των σπουδών του φύλου και των πολιτισμικών σπουδών, γιατί οι επιστημολογικές και οι πολιτικές του διαστάσεις είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Το χαμένο έδαφος ήλθε να καλύψει μερικά χρόνια αργότερα το βιβλίο της Κάθριν Χέιλς (Katherine Hayles) How we became posthuman (1999), στο οποίο η συγγραφέας εστιάζει στο ζήτημα του ριζικού μετασχηματισμού των νοηματοδοτήσεων της έννοιας «άνθρωπος», στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα, και στις περιπέτειες της σωματικότητας, υλικής και εικονικής, στο σύγχρονο τεχνοεπιστημονικό πλαίσιο. Και οι δύο συγγραφείς επισημαίνουν την υπέρβαση παγιωμένων αντιλήψεων για τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης και τους μετασχηματισμούς που παρατηρούνται στις νοηματοδοτήσεις της ανθρώπινης φύσης κατόπιν των εξελίξεων στην υπολογιστική τεχνολογία, στη γενετική, στη νευροφυσιολογία και στη βιοτεχνολογία.
Είμαστε όλοι και όλες λίγο «μετα-άνθρωποι», αν αναλογιστούμε ότι έχουμε, για παράδειγμα, ενσωματώσει μηχανήματα και ξένα στοιχεία μέσα στο ανθρώπινο σώμα (φακούς επαφής, βηματοδότες, τεχνητά μέλη, μικροϋπολογιστές), επεμβαίνουμε στη γενετική δομή για να διορθώσουμε ανωμαλίες, παρεμβαίνουμε στη διατροφική αλυσίδα με μεταλλάξεις, συνδυάζουμε τα χαρακτηριστικά μας με μηχανικά συστήματα (αναγνώριση φωνής και ίριδας του ματιού στα συστήματα ασφαλείας), ελέγχουμε ή μεταβάλλουμε την ψυχολογική μας διάθεση και την ερωτική μας επιθυμία με φαρμακευτικά σκευάσματα, επεμβαίνουμε στη φυσιολογία ή και στη βιολογική φθορά μας με αισθητικές επεμβάσεις και ορμονικές θεραπείες, αναπαραγόμαστε σε εργαστήρια με εξωσωματική γονιμοποίηση και παρένθετη μητρότητα.
Αν όμως έχουμε αφήσει πίσω μας, οριστικά όπως φαίνεται, τον homo sapiens, ποιες μπορεί να είναι οι επιπτώσεις; Τόσο η Χάραγουεϊ όσο και η Χέιλς ανήκουν στην κατηγορία όσων αναγνωρίζουν την πρόκληση των μετασχηματισμών και των αλλαγών που φέρει η τεχνοεπιστήμη, χωρίς να καταστροφολογούν αλλά και χωρίς να εγκαταλείπονται στις αφελείς προβλέψεις μιας νέας Χώρας των Θαυμάτων που θα δημιουργήσει η «μετα-ανθρώπινη» φάση της ιστορίας. Οι χαρές και τα οφέλη της υπέρβασης και της σύγχυσης των ορίων στην έννοια της «ανθρώπινης φύσης», γράφει η Χάραγουεϊ, δεν μπορούν παρά να συνδυάζονται με τις ευθύνες που δημιουργούν οι νέες συνθήκες.
Από την άλλη πλευρά, ο γνωστός αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Φράνσις Φουκουγιάμα (Francis Fukuyama) υπαναχωρεί σε ό,τι αφορά το «τέλος της ιστορίας» και τον θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας που εμφατικά υποστήριξε το 1989. Στο νέο του βιβλίο Our Posthuman Future (2002) ο Φουκουγιάμα ισχυρίζεται ότι όχι μόνο δεν έχει επέλθει το τέλος, αλλά ότι η βιοτεχνολογική επανάσταση είναι η επόμενη φάση στην εξέλιξη των κοινωνιών και πρόκειται να δημιουργήσει έναν κόσμο όπου η ανθρωπότητα θα είναι απλώς αγνώριστη. Βασιζόμενος στο επιχείρημα ότι τα πολιτικά δικαιώματα και η φιλελεύθερη δημοκρατία αντλούν από την αναγνώριση μιας καθολικής ανθρώπινης φύσης, ο Φουκουγιάμα προοιωνίζεται ζοφερό το μέλλον της δημοκρατίας στον κόσμο της βιοτεχνολογίας και της «μετα-ανθρώπινης εποχής» και ζητεί τη δημιουργία υπερεθνικών μηχανισμών ελέγχου των βιοτεχνολογικών εξελίξεων και προγραμμάτων.
Προερχόμενοι από διαφορετικά επιστημονικά πεδία αλλά και έχοντας εντελώς διαφορετικές πολιτικές θέσεις, οι Χάραγουεϊ, Χέιλς και Φουκουγιάμα συγκλίνουν σε ένα σημείο: αναγνωρίζουν ότι οι τεχνοεπιστημονικές εξελίξεις θα αποτελέσουν το μεγάλο πεδίο επαναδιαπραγμάτευσης της έννοιας του ανθρώπου και των χαρακτηριστικών του στον 21ο αιώνα. Και φυσικά το ζήτημα δεν εξαντλείται στις επιδόσεις των αθλητών στα γήπεδα αλλά ούτε δυστυχώς ή ευτυχώς και στις αυταπάτες ότι μπορούμε να επανέλθουμε στην προηγούμενη «καθαρή» μας κατάσταση. Αφορά ένα σύνθετο και πολύπλοκο πεδίο πρακτικών και ηθικών ζητημάτων σχετικών με τις παρεμβάσεις της βιοτεχνολογίας στην ανθρώπινη υπόσταση.
H παραγωγή όμως και η διαχείριση της ζωής δεν είναι εργαστηριακές αλλά πολιτικές υποθέσεις. Κάθε βιοεξουσία ορίζεται με βάση το τι αναγνωρίζει ως «κατάσταση εξαίρεσης» στην πολιτική οικονομία των σωμάτων. Ο προσδιορισμός των «καταστάσεων εξαίρεσης» στη σύγχρονη βιοπολιτική απαιτεί έναν ισχυρό μετασχηματισμό των αντιλήψεών μας για τη μορφή της ζωής, εντός και εκτός των τεχνολογικών εξελίξεων, αλλά και μια δυναμική και ευαισθητοποιημένη στάση απέναντι στα ζητήματα και στα προβλήματα που αναπόφευκτα θα προκύπτουν ολοένα και συχνότερα στο «μετα-ανθρώπινο μέλλον μας». H αναγκαιότητα της συνεχούς προβληματοποίησης των πολιτικών που αφορούν την «ανθρώπινη φύση» και τη ζωή διαφαίνεται άμεση και μάλλον δεν επιμερίζεται, γιατί είναι ένα καθολικό και καταλυτικό σύγχρονο φαινόμενο με το οποίο θα ζήσουμε επί μακρόν.
H κυρία Εφη Γαζή είναι λέκτωρ της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
