Hταν περίοδος πολέμου. Ενας στρατός κατοχής και η αστυνομία που συνεργαζόταν μαζί του προσπαθούσαν να καταστείλουν βίαιες ταραχές από μια μικρή μειονότητα ανταρτών και «κακοποιών». Επί δεκαοκτώ μήνες αντίστασης οι τρομοκράτες είχαν σκοτώσει και τραυματίσει πολυάριθμους στρατιώτες και αστυνομικούς. Οι τρομοκράτες απέφευγαν την άμεση σύγκρουση με τις δυνάμεις κατοχής. Ο τρόπος δράσης τους ήταν οι ενέδρες. Εστηναν ενέδρες και πυροβολούσαν τους στρατιώτες και τους αστυνομικούς που έκαναν τις περιπολίες τους. Σε μια τέτοια ενέδρα ένας αξιωματικός της αστυνομίας δολοφονήθηκε και το σώμα του ακρωτηριάστηκε. Οι αρχές τελικά διοργάνωσαν μια εκτεταμένη επιχείρηση καταστολής εναντίον των ανταρτών, προσπαθώντας να τους φέρουν ενώπιον της δικαιοσύνης υπονομεύοντας τη λαϊκή υποστήριξη που απολάμβαναν και περιορίζοντάς τους σε στρατηγικούς θυλάκους όπου θα ήταν πιο εύκολο να τους ελέγξουν ή να τους συλλάβουν. Παρ’ ότι απορούσαν ως προς το γιατί ορισμένοι ανθίσταντο στις προσπάθειές τους να φέρουν έως αυτούς τον «πεφωτισμένο πολιτισμό» τους, οι πολιτικοί ηγέτες των δυνάμεων κατοχής ήταν ωστόσο αποφασισμένοι να χρησιμοποιήσουν κάθε μέσο για να επιτύχουν τον στόχο τους, είτε αυτό άρεσε στους κατεχόμενους λαούς είτε όχι.
Ακούγεται σαν να περιγράφω την παρούσα κατάσταση στο Ιράκ, όμως όχι. Τα γεγονότα τα οποία αφηγούμαι στην προηγούμενη παράγραφο αναφέρονται όλα στη σύγκρουση μεταξύ του βρετανικού στρατού, της Ιονίου Αστυνομίας και των κατοίκων των Ιονίων νήσων τα έτη 1848 και 1849. Από το 1817 έως το 1864 τα νησιά του Ιονίου αποτελούσαν τμήμα της βρετανικής αυτοκρατορίας. Στο πλαίσιο των διακανονισμών στην Ευρώπη μετά τους Ναπολεόντιους Πολέμους αποφασίστηκε στη Διάσκεψη της Βιέννης ότι τα νησιά του Ιονίου θα αποτελούσαν ένα ανεξάρτητο κράτος, τις Ηνωμένες Πολιτείες των Ιονίων Νήσων υπό την προστασία του βρετανικού στέμματος. H συνθήκη δεν διευκρίνισε ποτέ ποια ακριβώς θα ήταν η φύση και η έκταση της βρετανικής συμμετοχής στη διακυβέρνηση του νέου κράτους. H χειρ του αυτοκρατορικού καθεστώτος υπήρξε άλλοτε βαρύτερη και άλλοτε ελαφρότερη, ανάλογα με τις επιθυμίες της κυβέρνησης των Τόρις.
* H άσκηση της εξουσίας
Επί διακυβερνήσεως του Σερ Τόμας Μέτλαντ, του πρώτου Λόρδου Υπατου Αρμοστή – το αντίστοιχο αξίωμα τον 19ο αιώνα με αυτό του Πολ Μπρέμερ στο Ιράκ – αποφασίστηκε ότι ο ρόλος αυτός θα ήταν άμεσος. Ο Μέτλαντ και οι συνάδελφοί του προώθησαν ένα σύνταγμα το οποίο θεσμοθετούσε μια ιόνιο πολιτική κυβέρνηση, η οποία διοικείτο από Ελληνες εκλεγόμενους από Ελληνες. Οι δημόσιοι θεσμοί, όπως η αστυνομία, τα δικαστήρια, η πολιτοφυλακή και η δημόσια υγεία, ανήκαν στον έλεγχο της κυβέρνησης. Το ελληνικό νομοθετικό σώμα περνούσε νόμους και επέβαλλε φόρους, σαν αληθινή κυβέρνηση.
H πραγματική εξουσία ωστόσο βρισκόταν στα βρετανικά χέρια. Οι βρετανικές αρχές είχαν δικαίωμα βέτο στους νόμους τούς οποίους περνούσε η ελληνική βουλή, μπορούσαν να διορίζουν ανώτατους αξιωματούχους στα δημόσια θεσμικά όργανα, όπως στην αστυνομία και στα δικαστήρια, και να εκδικάζουν όλες τις νομικές προσφυγές μέσω του ελέγχου που είχαν στο Ανώτατο Δικαστήριο. Επιπλέον υπήρχε φυσικά βρετανική στρατιωτική κατοχή. Σε κάθε νησί ήταν εγκατεστημένη φρουρά από βρετανούς στρατιώτες οι οποίοι διοικούνταν από βρετανούς αξιωματικούς αλλά πληρώνονταν με ελληνικά χρήματα. Και πάλι νομίζω ότι μπορούμε να δούμε μερικούς στενούς συσχετισμούς ανάμεσα σε αυτό το οποίο έκαναν οι Βρετανοί στα Ιόνια νησιά τον 19ο αιώνα και αυτό το οποίο κάνουν οι ΗΠΑ στο Ιράκ τον 21ο αιώνα. Σε έναν τομέα ωστόσο υπάρχει μια πραγματική και ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στις ενέργειες των βρετανικών αυτοκρατορικών δυνάμεων του 19ου αιώνα και των αμερικανικών δυνάμεων του 21ου αιώνα: η μεταχείριση των κρατουμένων.
* H μεταχείριση των κρατουμένων
Υστερα από βίαια επεισόδια τον Αύγουστο του 1849, στα οποία συγκαταλέγονταν πολλές δολοφονίες, εμπρησμοί και βιασμοί, οι βρετανικές και ιόνιες αρχές έθεσαν υπό κράτηση και ανέκριναν εκατοντάδες υπόπτους. Τελικά απήγγειλαν κατηγορίες εναντίον 68 ανδρών, οι οποίοι δικάστηκαν από βρετανικά στρατοδικεία Οι 65 καταδικάστηκαν, 44 για εγκλήματα τα οποία επιφέρουν την εσχάτη των ποινών, όμως μόνο 21 εξ αυτών εκτελέστηκαν τελικώς. Από τη στιγμή της σύλληψής τους έως την ημέρα που προσήχθησαν στο δικαστήριο ο βρετανικός στρατός μεταχειρίστηκε τους κρατουμένους με ένα επίπεδο αξιοπρέπειας και ανθρωπισμού τόσο οδυνηρά απόν από τη φυλακή του Αμπου Γκράιμπ. Κανείς δεν βασανίστηκε ούτε εξευτελίστηκε. Κανείς δεν υπέστη την εξαχρείωση του να τον γδύσουν και να τον εξαναγκάσουν να μιμηθεί σεξουαλικές στάσεις. Στην ανάκρισή του ο παπάς Γρηγόριος Ζαπάντης, ένας από τους αρχηγούς των τρομοκρατών, άνθρωπος τον οποίο οι Βρετανοί καθύβριζαν, αποκαλώντας τον «Απόστολο του θανάτου» – μια εκδοχή του 19ου αιώνα του «Χημικού Αλί», μόνο που το πρόσωπό του δεν είχε τυπωθεί σε τραπουλόχαρτα -, ζήτησε αν ήταν δυνατόν να σταματήσει η διαδικασία γιατί ήταν κουρασμένος και νηστικός. Χωρίς τον παραμικρό δισταγμό η ανάκριση σταμάτησε, έφεραν φαγητό, και επέτρεψαν στον άνθρωπο ο οποίος ήταν γνωστός και ως ο «παπα-ληστής» να ξεκουραστεί όλη τη νύχτα. Ολοι οι κρατούμενοι είχαν την ίδια μεταχείριση. Παρ’ ότι δεν υπήρχε Συνθήκη της Γενεύης για να καθοδηγήσει τις ενέργειές τους, ούτε Δικαστήριο των Ανθρωπίνων δικαιωμάτων για να ελέγξει τις δραστηριότητές τους, ούτε οργανώσεις σαν τη Διεθνή Αμνηστία για να αποκαλύψουν τις ενέργειές τους οι βρετανοί στρατιώτες μεταχειρίστηκαν αυτούς τους πολιτικούς κρατουμένους, τρομοκράτες στα μάτια τους, με αρκετό σεβασμό, ανθρωπισμό και αξιοπρέπεια.
* Τα μαθήματα του παρελθόντος
Για να μη φθάσουμε στο άλλο άκρο εγκωμιάζοντας τη συμπεριφορά του βρετανικού στρατού το 1849, πρέπει να παραδεχθούμε ότι προέβησαν σε πράξεις τις οποίες θα θεωρούσαμε ηθικά και νομικά απαράδεκτες. Καταδιώκοντας τους αντάρτες ο στρατός επέβαλε σωματικές ποινές σε όσους υποπτευόταν ότι προστάτευαν τους τρομοκράτες ή έλεγαν ψέματα. Περισσότεροι από 200 Ελληνες ένιωσαν το μαστίγιο στις πλάτες τους. Και εδώ ωστόσο, αντίθετα με την παρούσα κατάσταση, όταν αυτά τα περιστατικά έγιναν γνωστά το βρετανικό κοινοβούλιο αντέδρασε έντονα και διετάχθη πλήρης έρευνα. Δεν υπήρξε συγκάλυψη και αυτοί οι οποίοι βρέθηκαν υπεύθυνοι δέχθηκαν επιπλήξεις. Οι στρατιωτικοί ηγέτες της Κεφαλλονιάς δικαιολόγησαν τις ενέργειές τους λέγοντας ότι οι τιμωρίες οι οποίες επεβλήθησαν στους Ελληνες ήταν ακριβώς οι ίδιες που θα επιβάλλονταν αν βρετανοί στρατιώτες είχαν διαπράξει τα ίδια αδικήματα και αυτό ήταν αλήθεια με βάση τον βρετανικό κώδικα στρατιωτικής δικαιοσύνης του 19ου αιώνα. Κανείς αμερικανός στρατιωτικός διοικητής δεν μπορεί να προτάξει το ίδιο επιχείρημα. Κανένας αμερικανός στρατιώτης δεν θα υφίστατο ποτέ από αμερικανικό στρατιωτικό προσωπικό τη μεταχείριση που υπέστησαν οι κρατούμενοι στο Αμπου Γκράιμπ. Για άλλη μία φορά το παρελθόν μπορεί να δώσει ένα μάθημα στο παρόν. Το μέγεθος της ευγένειας, των αξιών και της ηθικής ενός έθνους δεν μετριέται από το πώς συμπεριφέρεται στους φίλους του αλλά από το πώς συμπεριφέρεται στους εχθρούς του.
Ο κ. Thomas W. Gallant είναι καθηγητής της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Γιορκ του Τορόντο του Καναδά.
