Αναφέρω δύο εικόνες από τον τόσο αγαπημένο μου κόσμο της αρχαίας Ελλάδας. H πρώτη είναι η εικόνα δύο αδελφών εχθρών που αρνούνται την κατανομή και στους οποίους εξηγούν γιατί θα πρέπει να τη δεχθούν. H άλλη είναι η εικόνα δύο αδελφών που υιοθετούν στο έπακρο το πνεύμα της κατανομής και γίνονται κάτι σαν σύμβολό του. Στην πραγματικότητα όμως, και αυτό είναι που έχει σημασία, δεν πρόκειται ακριβώς για το ίδιο είδος κατανομής.


Το πρώτο είδος κατανομής αφορά τα υλικά αγαθά που μοιράζονται ανάμεσα σε δύο διαφορετικά πρόσωπα, σαν ένα γλυκό από το οποίο ο καθένας παίρνει ένα κομμάτι έτσι που στο τέλος δεν μένει πια γλυκό. Είναι προφανές σε αυτή την περίπτωση ότι ο καθένας θα ήθελε να πάρει το μεγαλύτερο κομμάτι, ενδεχομένως και όλο το γλυκό. Αυτό είναι το δράμα των δύο αδελφών εχθρών, ο καθένας εκ των οποίων θέλει να πάρει ολόκληρη την εξουσία στη Θήβα στο πρώτο παράδειγμά μου.


* Οι επίγονοι του Οιδίποδα


Είναι οι δύο γιοι του Οιδίποδα, ο Ετεοκλής και ο Πολυνίκης, όπως τους συναντάμε στις «Φοίνισσες» του Ευριπίδη. Επέλεξε να παρουσιάσει αντιμέτωπους τους δύο αδελφούς και να κρατήσει στη ζωή περισσότερο από ό,τι στην παράδοση τη μητέρα τους, την Ιοκάστη, η οποία προσπαθεί να συγκρατήσει τη φιλοδοξία του πιο τρομερού από τους δύο, του Ετεοκλή. Ο Ετεοκλής θέλει όλη την εξουσία, υμνεί την κυριαρχία που είναι, λέει, η ωραιότερη θεά στα μάτια του.


H μητέρα του, στον στίχο 531, με μια μεγάλη αγόρευση αντιτίθεται σε αυτή τη φιλοδοξία: «Και με τη χειρότερη θεά, τη Φιλοδοξία, γιατί δένεσαι, παιδί μου;». Πηγαίνει όλο και πιο ψηλά και σε λίγο μιλάει για την Ισότητα, που καθορίζει τα μέτρα και τα σταθμά, την ημέρα και τη νύχτα, που μοιράζονται τον κόσμο, και φθάνει να αποκαλεί την τυραννία «ευτυχισμένη αδικία». Εκείνο όμως που ήθελα να τονίσω κυρίως είναι η ευρύτητα αυτού του κειμένου, ο τρόπος με τον οποίον επικαλείται την εναλλαγή, την ημέρα και τη νύχτα, τις εποχές του χρόνου, όλα σαν ένα είδος συμπαντικής τάξης που μας καλεί, εμάς τους ανθρώπους, να σεβαστούμε και εμείς την αρχή της κατανομής. Το έργο στηρίζεται ολόκληρο σε αυτή την ιδέα. Ο Ετεοκλής δεν πείθεται, οι δύο αδελφοί αλληλοσκοτώνονται και η Ιοκάστη πεθαίνει επάνω στα πτώματα των παιδιών της τα οποία, αρνούμενα την κατανομή, έχασαν τη ζωή τους.


Εγώ θα αρκεστώ σε δύο επισημάνσεις. H πρώτη είναι μια σκέψη που αξίζει να γίνει κοινή, και την οποία βρίσκουμε πολλές φορές στον Πλάτωνα, ιδιαίτερα στους Νόμους, όταν διακρίνει την αριθμητική από τη γεωμετρική ισότητα. H αριθμητική ισότητα συνίσταται στην απόδοση ίσου πράγματος στον καθένα. H γεωμετρική ισότητα εισάγει μια προβολή που μπορεί να δώσει περισσότερα είτε στη μεγαλύτερη ανάγκη είτε στη μεγαλύτερη αξία, εισάγει δηλαδή μια δικαιολογημένη ανισότητα.


* Το τράβηγμα του κλήρου


H δεύτερη επισήμανση βγαίνει από τις πρακτικές και τις συνήθειες. Το τράβηγμα του κλήρου είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δημοκρατίας που μερικές φορές μας εκπλήσσουν. Οι Αθηναίοι προσέφευγαν στον κλήρο σε πολλές περιπτώσεις. H σύσταση του δικαστηρίου έβγαινε με κλήρο, ο δημόσιος κατήγορος, ο κριτής των θεατρικών αγώνων επίσης έβγαιναν με κλήρο από έναν προϋπάρχοντα κατάλογο ονομάτων. Ο κλήρος έπαιζε παντού έναν ρόλο και θα υπενθυμίσω ότι κατά την εγκατάσταση των εποίκων σε νέες πόλεις η κατανομή των γαιών μεταξύ τους γινόταν με κλήρο. H πρακτική αυτή εξακολουθεί να ισχύει μερικές φορές σε μας, για παράδειγμα στον ορισμό των ενόρκων μιας δίκης. Εχει ωστόσο λιγότερο νόημα από αυτό που είχε για τους Αθηναίους, για τους οποίους η ιδέα ότι άφηναν να αποφασίσει μια θεά έπαιζε ρόλο.


Θα ήθελα να περάσω τώρα σε αυτό που αποκαλώ δεύτερο είδος κατανομής. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι στη γλώσσα χρησιμοποιούμε το ρήμα «μοιράζομαι» με αντικείμενα που αποτελούν κάθε άλλο παρά υλικά αγαθά. Μοιραζόμαστε ένα αίσθημα, μοιραζόμαστε μια ευθύνη, μοιραζόμαστε μια υποχρέωση, μοιραζόμαστε μια ελπίδα. Αγγίζουμε εδώ έναν τομέα απείρως πλουσιότερο και τον οποίον δεν υπολογίζουμε πάντα όσο θα έπρεπε. Στις «Φοίνισσες» εμφανίζεται ένας ακόμη ήρωας που ο Ευριπίδης εισήγαγε στον μύθο, ένας νέος ο οποίος, στο όνομα ενός χρησμού, δέχεται να πεθάνει για την κοινή σωτηρία και απαγγέλλει έναν μακρύ μονόλογο γύρω από το γεγονός ότι πρέπει να θυσιαζόμαστε για τους ανθρώπους της πόλης.


Εδώ έχουμε ένα άλλο είδος κατανομής. Μοιράζεται κανείς την ευτυχία ή τη δυστυχία της πόλης. Μοιράζεται τα καθήκοντα που αυτή επιβάλλει και τα προνόμια που παρέχει. Συμμετέχει στην πόλη, και τότε αυτό ήταν μια πραγματικότητα που την αισθάνονταν βαθιά, ένα αίσθημα το οποίο έχουμε χάσει σήμερα. H τελευταία καινοτομία του Ευριπίδη στις «Φοίνισσες» μας κάνει να νιώθουμε ότι απέναντι σε αυτή την άρνηση της κατανομής υπάρχει μια κατανομή γεμάτη αφοσίωση, γεμάτη προθυμία για θυσία, ευαίσθητη προς το συμφέρον του άλλου. Οι «Φοίνισσες» αποκαλύπτουν λοιπόν ήδη μια έννοια της κατανομής πολύ βαθύτερη, που είναι στην πραγματικότητα συνεργασία, κοινότητα και, θα έλεγα, αντίθετα με τους αδελφούς εχθρούς, αδελφότητα.


* Το παράδειγμα των Διόσκουρων


Είναι ακριβώς η δεύτερη εικόνα που σας υποσχέθηκα, αυτή των δύο αδελφών που φθάνουν την κατανομή στο απώτατο όριο που μπορεί να φανταστεί κανείς. Οι αδελφοί αυτοί είναι ο Κάστωρ και ο Πολυδεύκης, οι Διόσκουροι, οι δύο γιοι της Λήδας, οι οποίοι βρίσκονταν σε διαφορετική θέση γιατί η Λήδα είχε σμίξει την ίδια νύχτα με τον Δία, τον βασιλιά των θεών, και τον σύζυγό της, τον Τυνδάρεω. Ο Πολυδεύκης ήταν γιος του Δία και ο αδελφός του, ο Κάστωρ, ήταν γιος του Τυνδάρεω, και άρα θνητός. Εγινε λοιπόν καβγάς και να που ο Κάστωρ πληγώνεται θανάσιμα, σωριάζεται στο χώμα, χάνεται. Ο Πολυδεύκης εκείνη τη στιγμή τρομοκρατείται στην ιδέα μιας αιωνιότητας που γι’ αυτόν θα είναι αβάσταχτη χωρίς τον αδελφό του και προσεύχεται στον πατέρα του, τον Δία, να τον γλιτώσει από αυτή τη δυστυχία. Και τότε ο Δίας, με τον γεμάτο κατανόηση τρόπο των ελλήνων θεών, του προσφέρει την επιλογή.


Μπορεί να επιλέξει να μείνει αθάνατος και να μην ξαναδεί ποτέ τον αδελφό του, τον Κάστορα, ή να μοιραστεί μαζί του ένα είδος αθανασίας όπου η ζωή θα εναλλάσσεται με περιόδους θανάτου.


Την ιστορία έχουν αφηγηθεί πολλοί, υπάρχει όμως μια υπέροχη Νεμεόνικος του Πινδάρου, η 10η Νεμεόνικος, όπου στο τέλος βλέπουμε τον Δία να προσφέρει αυτή την επιλογή στον Πολυδεύκη. Ο Πολυδεύκης θα μπορούσε να διστάσει. Θα μπορούσε, με τον τρόπο των αρχαίων Ελλήνων, να εκθέσει λόγους ή έστω θα μπορούσε να απαντήσει με μια ευχαριστία, αλλά όχι, η συντομία του Πινδάρου είναι εδώ πιο επιβλητική από οτιδήποτε άλλο. Ο Δίας μόλις που έχει προφέρει τα τελευταία λόγια του και ο Πίνδαρος επανέρχεται χωρίς ούτε μία λέξη επιπλέον και λέει: «Ο Πολυδεύκης δεν δίστασε, άνοιξε ξανά τα μάτια, ύστερα ξανάδωσε φωνή στον Κάστορα με την ορειχάλκινη πόρπη». Μένουμε σε αυτή την εικόνα όπου, χωρίς μία λέξη, χωρίς ούτε καν μια στιγμή δισταγμού, ο Πολυδεύκης με μια κίνηση ανασταίνει τον αδελφό του και αρνείται την αιώνια ζωή εξαιτίας της αγάπης του γι’ αυτόν τον αδελφό.


Ωραία! Ξέρω! Είναι μια περίπτωση λίγο ξεχωριστή και γενικά βρισκόμαστε σε καταστάσεις πολύ διαφορετικές από τη συγκεκριμένη. H εικόνα όμως μπορεί να ριζώσει μέσα μας. Και να μας κάνει να σκεφτούμε γιατί αυτή η κατανομή, που βασίζεται στην ένωση των καρδιών και φθάνει σε τέτοιον βαθμό έντασης, μπορεί να έχει τον ρόλο της σε μια ζωή πιο φυσιολογική και μια απήχηση ακόμη και στις πρακτικές επιλογές για τις οποίες μίλησα στην αρχή. Τους κανόνες της δίκαιης κατανομής πρέπει να τους αναζητήσουμε και να τους βρούμε. Πρέπει όμως και να θρέψουμε και να συντηρήσουμε τις εσωτερικές διαθέσεις που οδηγούν στην αποδοχή αυτής της κατανομής, για να μην καταλήξουμε σαν τους γιους του Οιδίποδα που τελικά ο καθένας τους απέκτησε μόνο όση γη χρειαζόταν για την ταφή.


Αυτή η προσπάθεια θα έπρεπε να υπάρχει κατά τη γνώμη μου σε όλα τα επίπεδα κατανομής. Αν το σκεφτούμε, αν βασιστούμε στις σκέψεις που ακολουθούν και μπορούν να προχωρήσουν ακόμη πιο πέρα, αν μέσω αυτών διευκολύνουμε την αποδοχή της κατανομής, νομίζω ότι κάνουμε ένα έργο χρήσιμο και ότι ενθαρρύνουμε μια ελπίδα την οποία είμαι έτοιμη να μοιραστώ. Οι συζητήσεις που θα ακολουθήσουν θα έχουν, ελπίζω, αυτό το αποτέλεσμα.


Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα της ομιλίας της κυρίας Jacqueline de Romilly στο πλαίσιο του 7ου Φόρουμ της Οικουμενικής Ακαδημίας Πολιτισμού με θέμα την κατανομή το οποίο διεξήχθη πρόσφατα στο Αμφιθέατρο της UNESCO στο Παρίσι.