Ποια είναι η αξία των Ολυμπιακών Αγώνων; Δεν εννοώ την οικονομική αξία, η οποία είναι προφανής. Δεν εννοώ ούτε την αξία τους ως ψυχαγωγίας, που είναι επίσης σημαντική. Πάνω απ’ όλα οι Αγώνες είναι ένα τεράστιο παιχνίδι και ένα τεράστιο πανηγύρι. Αυτό και μόνο τους δίνει αξία. Υπάρχει όμως πέρα από αυτές τις προφανείς ωφέλειες κάποιο πρόσθετο ηθικό περιεχόμενο;
* Εθνικός ανταγωνισμός;
H πρώτη πιθανότητα αφορά την εθνική εκπροσώπηση. Προσέξτε ότι η δομή των Αγώνων παραπέμπει αμέσως σε εθνικούς ανταγωνισμούς. Ο μιλιταριστικός χαρακτήρας των Ολυμπιακών Αγώνων είναι στενά συνδεδεμένος με την αναβίωσή τους, στα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα. Οι ρομαντικές και εθνικιστικές νοοτροπίες της εποχής – που σύντομα οδήγησαν την Ευρώπη στην καταστροφή του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου – είναι παρούσες, έστω έμμεσα, στο τελετουργικό των Αγώνων.
Οι επιμέρους αθλητές και οι ομάδες εκπροσωπούν τις χώρες τους, όχι τους συλλόγους τους. Οι εθνικές αντιπροσωπείες παρελαύνουν σε οιονεί στρατιωτικούς σχηματισμούς στην έναρξη και στη λήξη των Αγώνων και όχι κατά αθλήματα ή αγωνίσματα. Οι νικητές επιβραβεύονται με την πανηγυρική έπαρση της σημαίας τους και τον εθνικό τους ύμνο. Ο συμβολισμός είναι ισχυρός και στο εσωτερικό των χωρών: οι αθλητές γίνονται σημεία εθνικής υπερηφάνειας και όχι μόνο ατομικά παραδείγματα εκπληκτικής εργατικότητας και θάρρους. Σε εμάς η ταύτιση είναι άμεση: οι Ολυμπιονίκες γίνονται αξιωματικοί του Στρατού. Οι φωτογραφίες τους (των Ελλήνων και όχι οποιουδήποτε ξένου) είναι παντού στις πρόσφατες διαφημίσεις των Αγώνων.
Συνεπώς, ίσως οι Αγώνες αποτελούν την ειρηνική εκδοχή του ανταγωνισμού μεταξύ εθνών, που όταν δεν ελέγχεται, βρίσκει έκφραση στη βία. H άμιλλα αυτή ίσως ενισχύει ευγενικά αισθήματα εθνικής αφοσίωσης, ταύτισης κτλ.
* Ατομικά επιτεύγματα;
H ερμηνεία αυτή μου φαίνεται ανεπαρκής. Οχι μόνο διότι η εθνική ταύτιση μου φαίνεται αμφίβολη αξία – παρά τα λεγόμενα ρομαντικών φιλοσόφων όπως οι Herder και Fichte και των φίλων τους στη χώρα μας. Ακόμη και αν αυτός ο εθνικός ανταγωνισμός έχει ηθική αξία και ήταν κάποτε το περιεχόμενο των Αγώνων, σήμερα αυτό έχει αλλάξει. Ο μιλιταρισμός έχει υποχωρήσει υπέρ της εμπορικότητας, η οποία λατρεύει τα άτομα και όχι τις απρόσωπες ομάδες. Τα εθνικά σύμβολα σήμερα παρέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες μόνο ένα παλιομοδίτικο ντεκόρ και μια αναγνωρίσιμη τελετουργία.
Ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός έχει πια στρέψει την προσοχή στους υπεραθλητές ως κατ’ αρχήν τηλεοπτικούς χαρακτήρες. Περισσότερο από σύμβολα, είναι σήμερα παραδείγματα ατομικής αρετής και ταλέντου, όχι συλλογικής αφοσίωσης. Οι αθλητές πληρώνονται βέβαια από κρατικούς προϋπολογισμούς, αλλά γίνονται παγκόσμια αναγνωρίσιμοι αστέρες μόνο με τη βοήθεια τεράστιων διαφημιστικών εκστρατειών από εταιρείες όπως η Nike, η Adidas, η Coca Cola κ.λπ., που επενδύουν στα ατομικά και όχι στα εθνικά χαρακτηριστικά τους. Το κύριο χαρακτηριστικό είναι έτσι η ευγενική άμιλλα και συμμετοχή μεταξύ των ατομικά αγωνιζομένων αθλητών. Το ηθικό μήνυμα των Αγώνων από αυτήν την άποψη είναι, απλά, η ευγενής θέληση για νίκη, η οποία δεν ξεπερνά τα όρια του σωστού αγώνα. H επιτυχία είναι ατομική και όχι συλλογική.
* Ελληνικός συμβολισμός;
Αυτές είναι οι πρώτες διέξοδοι για το ηθικό περιεχόμενο των Αγώνων, από τη μια η συλλογική και από την άλλη η ατομική επιτυχία, ανάλογα με τις φιλοσοφικές προτιμήσεις μας ή τις ψυχολογικές ανάγκες μας. Και για τις δύο εκδοχές δεν έχει σημασία ποιος οργανώνει τους Αγώνες και άρα το μήνυμά τους είναι οικουμενικό.
Υπάρχει όμως και μια τρίτη άποψη που ελλοχεύει στη χώρα μας, η οποία δεν είναι οικουμενικής εμβέλειας. Για την άποψη αυτή οι Ολυμπιακοί Αγώνες είναι ένα παράδειγμα της υπεροχής του ελληνικού πνεύματος. Οι ελληνικοί Αγώνες δεν είναι ούτε παιχνίδι ούτε ειρηνικός μιλιταρισμός ούτε παράδειγμα ατομικής αρετής. Είναι σύμβολο του ήπιου, μετρημένου και πολιτισμένου τρόπου ζωής της κλασικής αρχαιότητας. Γι’ αυτό και ο σκεπτικισμός για τον γιγαντισμό και την εμπορικότητα των Αγώνων στις ΗΠΑ και στην Αυστραλία.
Υπάρχουν κάποιοι που κάνουν τον συνδυασμό αυτό. Θα αναφέρω ενδεικτικά ένα μόνο παράδειγμα που υπέπεσε προσφάτως στην αντίληψή μου. Οργανώνεται στη Θεσσαλονίκη τον Δεκέμβριο ένα διεθνές συνέδριο με θέμα «H επίδραση του Ολυμπισμού στην ανθρώπίνη πρόοδο». Είναι προφανές ότι το θέμα είναι ανύπαρκτο διότι η επίδραση είναι μηδενική. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες ήταν νεκροί κατά τους αιώνες στους οποίους ο ανθρώπινος πολιτισμός γνώρισε τη μεγαλύτερη πρόοδο. Το συνέδριο είναι συνεπώς για κάτι άλλο: τη συμβολή του ελληνικού πολιτισμού γενικά στην ανθρώπινη πρόοδο. H αναγγελία του συνεδρίου μάς το λέει μάλιστα ανοιχτά: «Το ανταγωνιστικό Ολυμπιακό Πνεύμα, ως αναπόσπαστο κομμάτι του Αρχαίου Ελληνικού Πνεύματος, συνέβαλε ουσιαστικά στην ανάπτυξη των επιστημών και των γραμμάτων στον δυτικό πολιτισμό… Σκοπός του συνεδρίου αυτού είναι… να αναδειχθεί η συνολική επίδραση του Ελληνικού Πνεύματος στην πρόοδο του δυτικού πολιτισμού, και γενικότερα στην ανελικτική (sic) πορεία της ανθρωπότητας». (βλ. http: //www.idisieep.gr)
Δεν υπάρχει κατά τη γνώμη μου πιο λανθασμένη και πιο επικίνδυνη αντιμετώπιση των Αγώνων από αυτού του είδους την ολυμπιακή αρχαιολαγνεία και ξενοφοβία. Είναι προφανές ότι όποια αξία και αν έχει το αρχαίο πνεύμα, δεν έχει καμιά σχέση με τους σημερινούς αγώνες και καμιά σχέση με τη σημερινή σχέση μας με τον «δυτικό πολιτισμό», ό,τι και αν σημαίνει αυτό. Αν δε μια τέτοια μίζερη θριαμβολογία εμφιλοχωρήσει στο πανηγυρικό των Αγώνων, π.χ. στις τελετές έναρξης και λήξης, ή σε οποιαδήποτε δήλωση αξιωματούχου, ο ξένος Τύπος και η διεθνής κοινή γνώμη θα μας τιμωρήσουν χωρίς οίκτο για την άγνοια και τη μικρότητα των απόψεων αυτών.
Δεν υπάρχει κατά τη γνώμη μου μεγαλύτερος κίνδυνος από αυτόν εν όψει του 2004: να καλλιεργηθεί και ενισχυθεί μέσω των Αγώνων η ανόητη άποψη – που μοιράζονται δυστυχώς κύκλοι τόσο της λαϊκιστικής Αριστεράς όσο και της εθνικιστικής Δεξιάς στη χώρα μας – που θέλει την Ελλάδα κάτι το αποκλειστικά μοναδικό και υπέρτερο σε ολόκληρο τον κόσμο χάριν της ιστορίας της και του πολιτισμού της.
* Το εθνικό στοιχείο στη σωστή θέση
Δεν χρειάζεται να πάμε στο άλλο άκρο για να αποφύγουμε αυτόν τον κίνδυνο. Σίγουρα είμαστε υπερήφανοι για το παρελθόν μας, που περιλαμβάνει και τον αρχαίο πολιτισμό. Σίγουρα θα χαρούμε αν οι αθλητές μας διακριθούν. Δεν πρέπει όμως να χάσουμε το μέτρο.
Το εθνικό στοιχείο είναι κομμάτι της συγκλονιστικής εμπειρίας των Αγώνων. H νίκες της Πατουλίδου ή του Κεντέρη είναι ακλόνητα εντυπωμένες στη μνήμη όσων τις παρακολούθησαν, διότι η σπουδαίοι αυτοί αθλητές ήταν σαν όλους εμάς: ήταν Ελληνες. Αυτό είναι απόλυτα φυσικό και αβλαβές: η οικουμενικότητα και ο πατριωτισμός μπορούν να συνδυαστούν, όταν παραμένουν το καθένα στον χώρο του. Ο George Orwell, που ήταν εξαιρετικά προσεκτικός υποστηρικτής της οικουμενικής ελευθερίας και δημοκρατίας, διέκρινε ότι ο πατριωτισμός είναι πολύπλοκο και πλούσιο συναίσθημα, που δεν αντιτίθεται απαραίτητα στην κοινωνική δικαιοσύνη. Ο Orwell γράφει, για παράδειγμα, στο δοκίμιό του «H πατρίδα μου δεξιά ή αριστερά» ότι δεν υπάρχει υποκατάστατο για την πνευματική ανάγκη για συλλογική ταυτότητα και τις άλλες οιονεί «στρατιωτικές», όπως τις λέει, αρετές. Δεν χρειάζεται συνεπώς, χάριν οποιασδήποτε οικουμενικής αξίας, να απορρίψουμε την ενσωμάτωση αυτή στο πολιτιστικό σύνολο στο οποίο βρίσκουμε το πνευματικό και κοινωνικό μας σπίτι.
Δεν πρέπει όμως η ένταξη αυτή να οδηγεί στη μικρότητα της αλαζονείας και της εχθρότητας προς οτιδήποτε ξένο, έναν κίνδυνο από τον οποίο όπως φαίνεται δεν έχουμε ακόμη εντελώς ξεφύγει – όπως επιβεβαιώνει και η πρόσφατη έρευνα του EKKE. Ελπίζω οι Αγώνες του χρόνου να δείξουν ότι χωρίς να έχουμε χάσει την ευαισθησία μας προς τα συλλογικά γνωρίσματά μας, μπορούμε να αναγνωρίσουμε την οικουμενική αξία των Αγώνων, την αξία των άλλων πολιτισμών και την αξία των επισκεπτών και αθλητών που θα μας έρθουν από όλα τα μέρη του κόσμου. Οι Αγώνες είναι γιορτή και παιχνίδι, όχι πεδίο πολιτιστικού πολέμου.
Ο κ. Παύλος Z. Ελευθεριάδης είναι University Lecturer στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
