Είναι γνωστό ότι οι μαρτυρίες συγγραφέων αποτελούν πολύτιμη πηγή για την έρευνα, την εμπλουτίζουν και εισχωρούν εκεί όπου καμιά επιστημονική μελέτη δεν θα μπορούσε να εισχωρήσει, παρέχοντας έτσι σπάνιες πληροφορίες. Οι μαρτυρίες αυτές μπορεί να είναι απομνημονεύματα, αναμνήσεις, ημερολογιακές εγγραφές, αλληλογραφία. Προκειμένου δε για τον Γεώργιο Βιζυηνό (1849-1896) τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας είναι πολύ λίγα. Ο Βιζυηνός, λόγω του ότι από το 1875 ίσαμε το 1884 έζησε κυρίως στο εξωτερικό (Γερμανία, Γαλλία, Αγγλία), δεν δημιούργησε κοινωνικές ή φιλικές σχέσεις με συγγραφείς του κυρίως ελλαδικού χώρου, για τούτο και δεν μαρτυρείται ή τουλάχιστον δεν σώζεται κάποια γραπτή επικοινωνία μαζί τους.


Τα σωζόμενα ιδιόγραφα κείμενά του είναι ένα σύντομο αυτοβιογραφικό σημείωμα, γραμμένο στη Γοττίγγη το 1881, και ελάχιστες επιστολές ιδιωτικού περιεχομένου, απευθυνόμενες σε οικεία πρόσωπα. Γνωστά γράμματα του Βιζυηνού με καθαρά φιλολογικό ενδιαφέρον εκτιμώ πως υπάρχουν μόνο δύο: το ένα απευθύνεται στον Δημ. Βικέλα, ο οποίος τότε ζούσε στο Παρίσι, και το άλλο στον γνωστό γάλλο ελληνιστή Αιμ. Λεγκράν. Δημοσιεύθηκαν αντίστοιχα από τους Απ. Σαχίνη και Πάν. Μουλλά. Σε αυτά θα μπορούσε ενδεχομένως να προστεθεί και η γνωστή από παλαιά επιστολή στον δάσκαλό του Ηλία Τανταλίδη.


Με το άρθρο μου αυτό, παράλληλα προς τα ήδη γνωστά, θέλω να σχολιάσω αδρομερώς και τρία άλλα γράμματα αυτού του νεοέλληνα συγγραφέα, τα οποία έρχονται για πρώτη φορά στη δημοσιότητα. Τα γράμματα απευθύνονται στον Δημήτριο Βικέλα και ανήκουν στο ογκώδες Αρχείο Βικέλα, το οποίο απόκειται στο «Τμήμα χειρογράφων και ομοιοτύπων» της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Στο ίδιο αρχείο ανήκουν επίσης επιστολές και διαφόρων άλλων λογίων και συγγραφέων προς τον Βικέλα, ελλήνων και ξένων, απ’ όπου, όπως θα δούμε πιο κάτω, προκύπτουν αρκετά στοιχεία και για τον Βιζυηνό.


* Τα γράμματα στον Βικέλα


H γνωριμία του Βιζυηνού με τον Βικέλα θεωρείται σημαντική για την όλη συγγραφική δραστηριότητά του. Γνωρίστηκαν τον Νοέμβριο του 1882 στο Παρίσι και από τότε η αναστροφή των δύο ανδρών υπήρξε στενή. Ηδη, σε ανέκδοτο γράμμα, με ημερομηνία 18 Νοεμβρίου 1882, ο Βικέλας γράφει στη μητέρα του: «Χθες το εσπέρας είχα εδώ τον Βιζυηνόν. Συχνά τον βλέπω αυτόν και φιλολογούμεν». Ο Βιζυηνός, συνεχίζοντας να έχει τη γενναία χορηγία του ομογενούς Γ. Ζαρίφη, έμεινε στο Παρίσι από τον Νοέμβριο του 1882 ίσαμε τον Μάρτιο του 1883. Εκεί ήρθε σε επαφή με λογίους, οι οποίοι αποτελούσαν τον κύκλο του Βικέλα, μεταξύ των οποίων και ελληνιστές, όπως ο μαρκήσιος Queux de Saint-Hilaire, η Juliette Lamber-Adam κ.ά., με τους οποίους θα συνεχίσει να έχει επαφή και κατά τη διαμονή του στο Λονδίνο.


* H στροφή στην πεζογραφία


Το Λονδίνο αποτελεί σημαντικό σταθμό στη ζωή του Βιζυηνού. Είναι η περίοδος που ο ποιητής έως τότε Βιζυηνός στρέφεται προς τη συγγραφή διηγημάτων, για να αναδειχθεί έτσι ένας από τους κορυφαίους νεοέλληνες πεζογράφους, ενώ παράλληλα συγγράφει ή ολοκληρώνει τη διατριβή επί υφηγεσία με θέμα «H φιλοσοφία του Καλού παρά Πλωτίνω». Στο Λονδίνο ο Βιζυηνός εκδίδει επίσης και την ποιητική συλλογή «Ατθίδες Αύραι» (1883) και με τον τρόπο αυτό κλείνει σχεδόν ουσιαστικά η ενασχόλησή του με την ποίηση. «Θα είσθε βεβαίως περίεργος να ξεύρετε τι κάμνω εδώ» γράφει στον Βικέλα. «Εργάζομαι. Από τινος όμως αφήκα την ποίησιν κατά μέρος (ή μάλλον μ’ αφήκε) και καταγίνομαι προς σύνταξιν μιας φιλοσοφικής διατριβής επί υφηγεσία, αφού προηγουμένως εμελέτησα επί τούτω εν τοις εδώ μουσείοις». (Επ. της 14.3.1883)


H στροφή του Βιζυηνού προς τον αφηγηματικό λόγο αποδίδεται στην αναστροφή του με τον Βικέλα. Δεν είναι υπερβολικό, επομένως, όταν συγγραφέας της ίδιας εποχής, ο Γ. Δροσίνης, γράφει ότι «δική του ήταν η τιμή [του Βικέλα] πως άνοιξε το δρόμο πρώτα στον Βιζυηνό και ύστερα σ’ εμάς τους νεώτερους». Αλλά η ευεργετική παρουσία του Βικέλα στη ζωή του Βιζυηνού δεν σταματάει ως εδώ. Εκείνος είναι που μεσολάβησε για τη δημοσίευση (σε μετάφραση του Saint-Hilaire) του πρώτου διηγήματος του θρακιώτη συγγραφέα στη «La Nouvelle Revue» της Juliette Lamber και επίσης, σχεδόν παράλληλα, για τη δημοσίευση του ίδιου διηγήματος στο εγκυρότερο αθηναϊκό περιοδικό της εποχής, στην «Εστία», η οποία από το 1881 είχε περιέλθει στα χέρια του Γ. Κασδόνη (ιδρύθηκε το 1876).


* Το πρώτο διήγημα


Ο Βικέλας υπήρξε συνεργάτης της «Εστίας» από παλαιά και αυτός ήταν ένας πρόσθετος λόγος που έδωσε τη δυνατότητα στον Κασδόνη, αμέσως με την ανάληψη της διεύθυνσης του περιοδικού, να επικοινωνήσει μαζί του και να του ζητήσει συνέχιση της συνεργασίας, αφού αυτός «κατελέγετο εν τοις πρώτοις» μεταξύ των συνεργατών. (Επ. 4.3.1883) Στην προσπάθειά του για ανανέωση της ύλης του περιοδικού, ο Κασδόνης ενδιαφέρεται για πρωτότυπη συνεργασία. Τούτο σημαίνει ότι η αποστολή των διηγημάτων του Βιζυηνού αποτελούσε προσφορά του Βικέλα προς την «Εστία». Αδικα λοιπόν ο Βιζυηνός δήλωνε ότι ήταν «πολύ ανήσυχος απέναντι της «Εστίας»» για την τύχη του πρώτου διηγήματός του. Ο Κασδόνης δεν είχε κανένα πρόβλημα να το δημοσιεύσει και τούτο αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι σε σύντομο χρονικό διάστημα ακολούθησε η δημοσίευση και άλλων διηγημάτων του Βιζυηνού. Και αποκτά μεγαλύτερη σημασία το γεγονός ότι το περιοδικό παρέκαμψε τις όποιες αντιδράσεις μερίδας ενός στερεοποιημένου και αντιδραστικού κοινού, από το οποίο «υπέστη εγγράφους τε και προφορικάς διαμαρτυρήσεις ότι ετόλμησε να δημοσιεύση τοιαύτας αηδίας» όπως μαρτυρεί ο Παλαμάς. Ο Κασδόνης ζητά όλο και περισσότερο πρωτότυπη ύλη.


Και ο Βιζυηνός εξάλλου παρακολουθεί από κοντά την τύχη των δημοσιευμάτων του. Απευθύνεται εκ νέου στον Βικέλα, από τον οποίο ζητά να του προμηθεύσει ανάτυπα του διηγήματος «Το αμάρτημα της μητρός μου», που είχε δημοσιευθεί στη «La Nouvelle Revue». Γράφει σχετικά: «Οσα αντίτυπα διηγήματος σας είναι περιττά, καλόν θα ήτο να τα στείλω εις τους εν Αθήναις ή Κωνσταντινουπόλει φίλους. Εάν δεν θέλητε να τα κουβαλήτε μαζί σας, στείλετέ μου τα ταχυδρομικώς. Ολως υμέτερος». (Επ. 24.6.1883). Παράλληλα ο ίδιος ετοιμάζει και δημοσιεύει στο περιοδικό «Εστία» μετάφραση της μελέτης του Βικέλα «H ελληνική δημοσιογραφία κατά το 1883».


* Συνδρομή από ομογενείς


H έκδοση της ποιητικής συλλογής «Ατθίδες Αύραι» απασχόλησε πολύ τον Βιζυηνό, με βασικότερο μέλημα την εξοικονόμηση των εξόδων. Λόγω του γεγονότος ότι το βιβλίο είναι αφιερωμένο στον Γ. Ζαρίφη, θεωρήθηκε ότι η εκτύπωσή του πραγματοποιήθηκε δαπάναις του. Δεν είναι όμως έτσι. H οικονομική ενίσχυση ήρθε από ομογενείς του Λονδίνου, στους οποίους ο Βιζυηνός, στην οικεία θέση του βιβλίου, εκφράζει γραπτώς την ευγνωμοσύνη του. Και η βοήθεια ήρθε σε μια στιγμή, «καθ’ ην ο συγγραφεύς, αποθαρρυνθείς, κατέλιπε την περί αυτής ιδέαν». H ξαφνική ασθένεια του Ζαρίφη, του προκάλεσε μεγάλη αβεβαιότητα.


Ποιοι ήσαν όμως οι ομογενείς που συνέτρεξαν στην έκδοση του βιβλίου; Αυτοί αναφέρονται ονομαστικά σε σχετικό γράμμα του Βιζυηνού στον Βικέλα με χρονολογία 2.4.1883.


Γράφει σχετικά: «Εις τας περί την έκδοσιν ειδήσεις μου, εάν πρέπει να προσθέσω ότι ο Κος Κοριαλέγνιος μετά του κ. Βαλιέρη ανεδέχθησαν 50 λίρας, ο δε Κος Ιωνίδης τα λοιπά των εξόδων». Σημειώνεται ότι τα 250 αντίτυπα της πολυτελούς αυτής έκδοσης, που πραγματοποιήθηκε από τον Οίκο Trobner, κοσμήθηκαν με προμετωπίδα, καμωμένη δωρεάν από τον διάσημο ζωγράφο Alphonse Legros.


Το επόμενο μέλημα του Βιζυηνού ήταν η δημοσιοποίηση και κυκλοφορία του βιβλίου. Επικοινωνεί με τον γνωστό ελληνιστή Αιμ. Λεγκράν, ο οποίος του υποσχέθηκε ότι θα «έκρινε τας «Ατθίδας Αύρας» εις τι των εν Παρισίοις περιοδικών». (Επ. 15.2.1884), ενώ κάτι ανάλογο είχε ζητήσει προηγουμένως και από τον Queux de Saint-Hilaire. «Προσεχώς», ανακοινώνει στον Βικέλα, «γράφω εις τον Κύριον Μαρκήσιον, ελπίζω ότι θα έχει τον καιρόν να επιθεωρήση το βιβλίον εις την «Revue du Mond(e) Latin» ή αλλαχού». (Επ. 22.1.1884)


Δεν είναι βέβαιο αν ο Saint-Hilaire έγραψε κάποιο κριτικό κείμενο για τη συλλογή. Είναι όμως βέβαιο ότι μετάφρασή του, «μετ’ αντιθέσεως του ελληνικού κειμένου», είναι το ποίημα «H τρελή» στο περιοδικό «Revue du Monde Latin», ενώ σε αδημοσίευτη επιστολή του στον Βικέλα (8.2.1884), ο οποίος τότε βρισκόταν στην Αθήνα, ανακοινώνει ότι είχε αναλάβει να διανείμει αυτός αντίτυπα της συλλογής σε αρκετούς ελληνιστές στο Παρίσι, μεταξύ των οποίων ο Λεγκράν, ο Egger, ο D’ Eichthal κ.ά.


* H ικανοποίηση του ποιητή


Στη διαβεβαίωση δε του Βικέλα ότι αυτός θα γράψει για τη συλλογή, ο Βιζυηνός εκφράζει ως εξής την ικανοποίησή του:


«Φίλτατε Κύριε Βικέλα! Οσον λυπούμαι διότι επιβαρύνεσθε προς τόσοις άλλοις και με την βιβλιοκρισίαν των «Ατθίδων Αυρών», άλλο τόσον χαίρω, διότι θα γραφή τι περί αυτών εν τη «Nouvelle Revue» παρ’ Ελληνος και μάλιστα παρ’ υμών, του μόνου, όστις ημπορεί να εκτιμήση το βιβλίον μου, όπως πρέπει, και να συγκεντρώση, έστω και εις ολίγας λέξεις, τα χαρακτηριστικά του αλανθάστως, διότι και ορθοτάτην κρίσιν έχετε και τα ποιήματά μου γνωρίζετε διά μακρού χρόνου και συνεχούς αναθεωρήσεως. Σας ευχαριστώ λοιπόν εκ των προτέρων διά το επίμετρον τούτο της καλοσύνης». Αλλά ο Βιζυηνός δεν σταματάει ως εδώ. «Ο Κύριος Ιωνίδης», γράφει, «με παρεκίνει να σας πείσω να γράψητε εις αγγλικόν τι φύλλον, δεν σας έγραψα όμως τίποτε, διότι υπώπτευον ότι θα ενοχληθήτε έτσι και έτσι εν Παρισίοις». (Επ. 22.1.1884)


Ο χώρος δεν επιτρέπει διεξοδική αναφορά σε βιβλιογραφικές διαπιστώσεις. Από τις γνωστές ωστόσο βιβλιογραφίες ή αυτοτελείς μελέτες για τον Βιζυηνό προκύπτει ότι στο σημείο αυτό υπάρχει κάποιο κενό. Για παράδειγμα, δεν αναφέρεται ποιος είναι ο κριτικός τής «λίαν ευμενούς κρίσεως», που δημοσιεύθηκε στο αγγλικό περιοδικό «Academy», η οποία μάλιστα αναδημοσιεύθηκε ανωνύμως και στο «Δελτίον της Εστίας», 15.4.1884, ούτε αν τελικά οι υπεσχημένες βιβλιοκρισίες των Λεγκράν και Βικέλα δημοσιεύθηκαν ή μη.


Μήπως τελικά ο ανώνυμος κριτικός στο περιοδικό «Academy» είναι ο ίδιος ο Βικέλας; Ας σημειωθεί επίσης ότι δεν αξιολογήθηκε επαρκώς μια σημαντική πρωτοβουλία του Βιζυηνού, σύμφωνα με την οποία εκείνος μεσολάβησε στον Οίκο Trobner να προσφέρει «εις την Βιβλιοθήκην της Βουλής υπέρ τα 160 συγγράμματα, αναγόμενα εις την ιστορίαν, την φιλολογίαν, φιλοσοφίαν, θρησκείαν και μυθολογίαν των ανατολικών εθνών. Τα συγγράμματα ταύτα», συμπληρώνεται στην αγγελία, «υπό πάσαν έποψιν σπουδαία εξέλεξεν εκ των καταλόγων του ειρημένου εκδότου αυτός ο κ. Βιζυηνός». («Δελτίον της Εστίας», 5.4.1884)


Παράλληλα προς την έκδοση και διάδοση της συλλογής «Ατθίδες Αύραι», τον Βιζυηνό απασχολεί και η μετάφραση ποιημάτων του στο εξωτερικό. H έντονη αυτή επιθυμία εκδηλώνεται ως εξής στον Βικέλα: «Τι κρίμα να μη είναι δυνατόν να κάμωμεν μίαν μετάφρασιν των ποιηματίων εν Παρισίοις. Αυτού ευρίσκω χιλίας δυσκολίας. Δεν απηλπίσθην μεν εισέτι, αλλά φοβούμαι ότι επί τέλους θα έχω μίαν μετάφρασιν ουχί τοιαύτην, οίαν θα επεθύμουν». (Επ. 24.6.1883) Δεν αποκλείεται ο Βιζυηνός εδώ να υπονοεί τη μετάφραση ολόκληρης της συλλογής που ετοίμαζε ο D. Santers για λογαριασμό των εκδόσεων Trobner, αλλά αυτή, λόγω θανάτου του, δεν ολοκληρώθηκε (Μαμώνη).


Ο θάνατος του Γ. Ζαρίφη επέσπευσε την επιστροφή του Βιζυηνού στην Αθήνα. H επαφή του με τον Βικέλα διατηρήθηκε. Ο Βιζυηνός μέσω του εκδότη Κασδόνη λαβαίνει τις μεταφράσεις των έργων του Σαίξπηρ, στις οποίες είχε επιδοθεί ο Βικέλας, καθώς και εσώκλειστο φάκελο, το περιεχόμενο του οποίου δεν μαρτυρείται. Τίποτε δεν αποκλείει να ενισχύεται οικονομικά.


Τα επόμενα γράμματα του Βιζυηνού έχουν καθαρά ιδιωτικό περιεχόμενο. Χρονολογούνται στα 1890 και στάλθηκαν από το Gastein, λουτρόπολη στις κεντρικές Αλπεις της Αυστρίας, όπου, με συμβουλή των γιατρών, ο Βιζυηνός είχε καταφύγει για την ανακούφισή του από «το νόσημα του μυελού».


Περιγράφοντας τη νόσο στον αδελφό του Μιχαήλο, σε μια αρκετά εκτεταμένη, ακέφαλη επιστολή, γράφει σχετικά: «Τούτο ευρίσκεται μέσα εις την κοκκαλοραχιά, και επομένως είναι νόσημα των κινητικών και αισθητικών νεύρων των κάτω άκρων. Οι πόνοι είναι κάτι σουβλιαίς που σε τρυπούν πότ’ εδώ και πότ’ εκεί, σαν αστραπαίς μέσα εις τους ποντικούς του σώματος». Περίπου ανάλογο περιεχόμενο έχει και η επιστολή που στέλνεται στον γιατρό N. Βασιλειάδη, κριτικό και βιογράφο του Βιζυηνού από την Πόλη.


Από την αλληλογραφία Κασδόνη – Βικέλα προκύπτει ότι ο Βιζυηνός έγραψε και άλλα γράμματα στον Βικέλα. Αν το αρχείο Βιζυηνού είναι οριστικά χαμένο, είναι ενδεχόμενο σε αρχεία άλλων λογίων της εποχής να σώζονται ακόμη γράμματα του Βιζυηνού.


H αναζήτησή τους δεν έχει την έννοια να στολίσουμε τα μουσεία· αποτελούν πρωτογενή στοιχεία, που φωτίζουν ανεξερεύνητες πτυχές της ζωής και του έργου ενός κορυφαίου πεζογράφου μας, όπως αναμφισβήτητα είναι ο Βιζυηνός.


Ο κ. Γιάννης Παπακώστας είναι καθηγητής της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.