Τα πρόσφατα γεγονότα με τους αλλοδαπούς σημαιοφόρους και τις αντιδράσεις που προκάλεσαν σε μερίδα της γηγενούς κοινής γνώμης έφεραν για μία ακόμη φορά στην επιφάνεια το πρόβλημα του ρατσισμού στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Για την καταπολέμηση αυτού του φαινομένου αρκετές λύσεις έχουν ήδη προταθεί από παιδαγωγούς, κοινωνιολόγους και ψυχολόγους, που χρησιμοποιούν τα μεθοδολογικά εργαλεία των αντίστοιχων επιστημών. Ενα από τα προσφορότερα μέσα για τον σκοπό αυτόν, που δεν έχει προσεχθεί όσο θα του άξιζε, είναι η μελέτη και προβολή αντιρατσιστικών λογοτεχνικών έργων νεοελλήνων συγγραφέων. Τα έργα αυτού του χαρακτήρα, αντίθετα απ’ ό,τι ίσως θα περίμενε ο μέσος έλληνας αναγνώστης, δεν σπανίζουν, ιδίως στην προ του 1922 λογοτεχνική παραγωγή.
Ανάμεσα στους πιο αντιπροσωπευτικούς αντιρατσιστές συγγραφείς πρέπει να συγκαταλεγεί και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911), παρ’ όλο που θεωρείται από κύκλους παπαδιαμαντολόγων εκφραστής του ελληνοκεντρισμού και του ελληνοχριστιανικού ιδεώδους. Το πιο αντιρατσιστικό διήγημα του Παπαδιαμάντη είναι «Ο αντίκτυπος του νου», που αποτελεί το κύκνειο άσμα του, αφού γράφτηκε στα τέλη του 1910, δηλαδή έναν-δύο μήνες πριν από τον θάνατό του. Το σκηνικό της ιστορίας είναι μια αθηναϊκή ταβέρνα των αρχών του 20ού αιώνα και ήρωες είναι τρεις φίλοι διαφορετικής εθνικότητας: ο Εβραίος Σάλβο, ο Ιταλός Αντόνιο Αλμπέργο και ο Ελληνας Λύσανδρος Παπαδιονύσης, τον οποίο κάποιοι κριτικοί έχουν ταυτίσει με τον ίδιο τον Παπαδιαμάντη.
Οι τρεις φίλοι περιγράφονται από τον συγγραφέα ως «αχώριστοι» έχοντας βρει ως κοινό «γνώρισμά» τους την ελληνική κουζίνα και μάλιστα την «μεγάλην κλίσιν εις τα γιουβέτσια»! Δεν πρέπει να είναι τυχαίο ούτε ότι τον Εβραίο Σάλβο τον φώναζαν, επί το ελληνικότερον, Σάββα ούτε ότι ο Ιταλός, που καταγόταν από την Κατάνη της Σικελίας, είχε αποκτήσει στα μάτια του Λύσανδρου «ηλιοκαή ελληνοϊταλικήν όψιν»!
Χωρίς καμία θρησκευτική ή φυλετική προκατάληψη ο Παπαδιαμάντης περιγράφει τους τρεις φίλους να κάνουν «μαζί Χριστούγεννα αλά φράγκα, Πρωτοχρονιάν αλά νόβα, καρναβάλια αλά ιταλιάνα κτλ. Και πάλιν μαζί έκαμναν Χριστούγεννα αλά γκρέκα, Αϊ-Βασίλη αλά βέκια κι Απόκρηες. Κατόπιν πάλιν Πάσχα αλά φράγκα, Πάσχα αλά γκρέκα, μαζί πάντοτε».
Και όμως η φιλία αυτή επέπρωτο να περάσει μια μεγάλη δοκιμασία εξ αφορμής του θανάτου μιας νεαρής Ελληνίδας στην Κέρκυρα, που αποδόθηκε από τον Τύπο της εποχής σε Εβραίους. Ο φόνος αυτός εντάσσεται στα αντίποινα των σφαγών των Εβραίων της Κέρκυρας από τον φανατισμένο όχλο που αποδοκιμάστηκαν από τη διεθνή κοινή γνώμη. Οι Εβραίοι είχαν κατηγορηθεί από τον Πολυλά επειδή δεν του είχαν παράσχει εκλογική υποστήριξη. Ο Παπαδιαμάντης βάζει τον ιδιοκτήτη του Εβραίου Σάλβο να τον πετάει στον δρόμο επειδή του χρωστούσε δύο ενοίκια και τον τελευταίο να καταφεύγει στον ιταλό φίλο του. Κάποιοι όμως φανατισμένοι αντισημίτες βάζουν φωτιά στο σπίτι του Ιταλού από τη μεριά του δωματίου όπου εφιλοξενείτο ο Εβραίος αναγκάζοντάς τον να απομακρυνθεί.
Οταν μετά από αρκετό καιρό ο Λύσανδρος συναντά τον εβραίο φίλο του, ο τελευταίος, για να τον ξανακερδίσει, του διηγείται την ιστορία της διάσωσης ενός έκθετου βρέφους ελλήνων γονέων από τη μητέρα του. «Αν ήτον αλήθεια αυτό που τους κατηγορούν τους Εβραίους, η μητέρα μου δεν θα παρέδιδε το παιδί εκείνο στη δημαρχία» σχολιάζει ο Εβραίος. Το διήγημα τελειώνει με την αποκάλυψη ότι η δήθεν δολοφονημένη νεαρά της Κέρκυρας δεν ήταν καν Ελληνίδα αλλά Εβραία, και μάλιστα ανιψιά του Σάλβο, την οποία βίασαν και σκότωσαν! Στο άκουσμα αυτό ο Λύσανδρος παραμένει αμίλητος για αρκετά δευτερόλεπτα «εν άκρα απορία και αμηχανία», για να κοιτάξει κατάματα τον αναλυμένο σε δάκρυα Εβραίο και να ψελίσει: «Μήπως οι Εβραίοι δεν είναι άνθρωποι; Ιδού, ο άνθρωπος αυτός κλαίει!».
Είναι προφανές ότι έργα σαν τον «Αντίκτυπο του νου» του Παπαδιαμάντη πρέπει να διδάσκονται συστηματικά στα σχολεία μας, να διαβάζονται πιο συχνά από τους μεγαλυτέρους και να γίνονται οδοδείκτες της πορείας των σύγχρονων Ελλήνων.
Ο κ. Ιωάννης Πλεμμένος διδάσκει Μουσική Αγωγή στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών.
