Το τελευταίο διάστημα η έννοια της αυτοκρατορίας έχει επανέλθει δυναμικά στο πολιτικό αλλά και στο ακαδημαϊκό μας λεξιλόγιο. Για παράδειγμα, οι εκδηλώσεις και οι συζητήσεις που διοργανώνονται αυτό το Σαββατοκύριακο στη Θεσσαλονίκη με σκοπό την άσκηση κριτικής και την αντιπαράθεση σε πολιτικές που προωθούνται στο πλαίσιο των εργασιών του συμβουλίου κορυφής της Ευρωπαϊκής Ενωσης εμπνέονται από την έννοια της αυτοκρατορίας με τη μεταφορική ή και με την κυριολεκτική της σημασία. Πριν από λίγα χρόνια η αυτοκρατορία ως έννοια ήταν κατάλληλη για την ανάλυση είτε των προνεωτερικών σχέσεων εξουσίας (οι αυτοκρατορίες των αρχαίων και μέσων χρόνων) είτε της εξάπλωσης μορφών εκμετάλλευσης και σχέσεων πολιτικής υπαγωγής στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας. Ηταν, δηλαδή, προορισμένη να περιγράψει μορφές και συστήματα πολιτικής ισχύος τα οποία θεωρούνταν ότι ανήκαν ανεπιστρεπτί στο παρελθόν.


* H 11η Σεπτεμβρίου


Ωστόσο τα τελευταία χρόνια ο όρος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα για να περιγραφούν οι νέες συνθήκες διεθνών σχέσεων, πολιτικής και οικονομίας που αναδύθηκαν σε πλανητικό επίπεδο με ιδιαίτερη σαφήνεια και ρώμη κυρίως μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και την απαρχή των διαφόρων αντιποίνων στο πλαίσιο του «δίκαιου πολέμου κατά της τρομοκρατίας». Σχεδόν αντικαθιστώντας άλλους όρους, όπως παγκοσμιοποίηση, νεοαποικιοκρατία και ιμπεριαλισμός, η «αυτοκρατορία» κατέστη πολύ γρήγορα λέξη-κλειδί στον κώδικα επικοινωνίας μεταξύ ερευνητών, πολιτικών, ακτιβιστών, δημοσιογράφων, αλλά και καλλιτεχνών και δημιουργών στον χώρο του κινηματογράφου, της τηλεόρασης, των κόμικς και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. H έννοια της αυτοκρατορίας τείνει σήμερα να εξελιχθεί σε κομβικό σημείο νοηματοδότησης και κατανόησης των βασικών σχέσεων εξουσίας αλλά και των βιωμάτων της σύγχρονης περιόδου. Με τους όρους του Raymond Williams θα μπορούσαμε ίσως να υποστηρίξουμε ότι η έννοια και οι αναδυόμενες εικόνες της αυτοκρατορίας εκφράζουν σήμερα μια συγκροτημένη και ταυτόχρονα ρευστή δομή της αίσθησης των συνθηκών ζωής στις κοινωνίες του ύστερου καπιταλισμού.


H δυναμική επαναφορά της έννοιας της αυτοκρατορίας συνδυάστηκε σε μεγάλο βαθμό με τη δημοσίευση πριν από περίπου τρία χρόνια του περίφημου πια βιβλίου των Μάικλ Χαρντ και Αντόνιο Νέγκρι με τίτλο Αυτοκρατορία. H έκδοση της Αυτοκρατορίας εξελίχθηκε πολύ γρήγορα σε διεθνές εκδοτικό και επικοινωνιακό γεγονός καθώς το βιβλίο προκάλεσε δυναμικές συζητήσεις, διαμάχες και αντιπαραθέσεις σε ποικίλους κύκλους κοινωνικών επιστημόνων, ακτιβιστών, πολιτικών και δημοσιογράφων. H ιδέα ότι οι σύγχρονες σχέσεις εξουσίας που διαμορφώνονται σε πλανητικό επίπεδο ακολουθούν ένα μοντέλο αυτοκρατορικής συγκρότησης που ανακαλεί αλλά δεν προσομοιάζει σε παλαιότερα υπερεθνικά μοντέλα διακυβέρνησης προκάλεσε αναταράξεις στο εσωτερικό μιας σειράς πολύ διαφορετικών μεταξύ τους επιστημονικών κοινοτήτων και πολιτικών σχηματισμών. Ανεξάρτητα από τη θέση που ο καθένας μπορεί να πάρει ως προς τα κεντρικά επιχειρήματα και τα πολιτικά προτάγματα των Χαρντ και Νέγκρι, είναι σαφές ότι η Αυτοκρατορία τους κωδικοποίησε – και παράλληλα κανονικοποίησε – μια σειρά προβληματισμών και ένα σώμα κριτικών προσεγγίσεων που είχαν διαμορφωθεί κατά τη δεκαετία του ’90 γύρω από ζητήματα παγκοσμιοποίησης, πλανητικών σχέσεων εξουσίας και μεταποικιοκρατίας παρέχοντας στο παγκόσμιο αναγνωστικό κοινό ένα νέο μεγάλο αφήγημα – με όλες τις υπερβολές αλλά και τους αποκλεισμούς του -, με φιλοδοξίες μάλιστα πολιτικού μανιφέστου.


H διάχυση της έννοιας της αυτοκρατορίας δημιούργησε ένα νέο πεδίο επικοινωνίας αφενός μεταξύ διαφορετικών επιστημονικών κοινοτήτων και αφετέρου μεταξύ αυτών των κοινοτήτων και των νέων κοινωνικών κινημάτων. Ετσι, ενώ η Αυτοκρατορία των Χαρντ και Νέγκρι είχε γραφτεί πριν από την εμφάνιση των δυναμικών κινητοποιήσεων που ξεκίνησαν με τις διαδηλώσεις στο Σιάτλ και συνεχίζονται ως σήμερα, το βιβλίο φανερά εμπνέεται από την προσδοκία της ανάπτυξης των νέων κοινωνικών κινημάτων. Και αντίστροφα, οι επιστημονικές συζητήσεις περί αυτοκρατορίας και οι πολιτικές, φιλοσοφικές και κοινωνικές συντεταγμένες αυτών των συζητήσεων φαίνεται να αποτελούν πηγή έμπνευσης της κριτικής που αναπτύσσεται στο εσωτερικό των κοινωνικών κινημάτων πλανητικά. Στον πυρήνα αυτής της αμφίδρομης σχέσης πλανιέται το ζήτημα της ανάδυσης σήμερα νέων κοινωνικών υποκειμένων που ασκούν κριτική και οργανώνουν την αντιπαράθεσή τους όχι από το εξωτερικό, ή από τη «γαλαρία», αλλά από το εσωτερικό, και συχνά από την κεντρική σκηνή των σύγχρονων ιστορικών εξελίξεων. Ενδεικτική είναι εξάλλου η στάση των μέσων ενημέρωσης, τα οποία συχνά προβάλλουν ιδιαίτερα τις κινητοποιήσεις που οργανώνονται στο πλαίσιο διεθνών ή ευρωπαϊκών διασκέψεων κορυφής και όχι τόσο τα θέματα που αποτελούν το αντικείμενο των εργασιών τους.


Το πεδίο επικοινωνίας που διαμορφώνεται σήμερα στο πλαίσιο της αμφίδρομης σχέσης μεταξύ της επιστημονικής έρευνας και των δυναμικών εξελίξεων της σύγχρονης ιστορικής συγκυρίας είναι ιδιαίτερα προκλητικό και εν δυνάμει γόνιμο. Το εννοιακό οπλοστάσιο της αυτοκρατορίας φαίνεται ήδη ότι διαμορφώνει τους όρους των συζητήσεων που λαμβάνουν χώρα, για παράδειγμα, στη Θεσσαλονίκη αυτό το Σαββατοκύριακο τόσο στον κύκλο εργασιών του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου όσο και στις εκδηλώσεις που διοργανώνονται με σκοπό την κριτική παρέμβαση στη λήψη αποφάσεων για ζητήματα ιδιαίτερα σημαντικά για το άμεσο μέλλον. Παράλληλα, η επανεμφάνιση της αυτοκρατορίας ως αναλυτικής κατηγορίας σήμερα για την κατανόηση των υπαρχουσών σχέσεων εξουσίας σε πλανητικό επίπεδο μας ωθεί να την επανεξετάσουμε τόσο για να επανεκτιμήσουμε μορφές κυριαρχίας του παρελθόντος όσο και για να προσδιορίσουμε την καινούργια χρήση της στην τρέχουσα συζήτηση.


* Ενας όρος με μακρά ιστορία


Από αυτή την άποψη η έννοια της αυτοκρατορίας εμπνέει επιστημονικές συναντήσεις, όπως το διεθνές συνέδριο με θέμα «Παλαιές και νέες αυτοκρατορίες» που διοργανώνεται στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας στον Βόλο στις 27, 28 και 29 Ιουνίου και όπου επιστήμονες από τον χώρο της ιστορίας, των νομικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών επιστημών, της ανθρωπολογίας, της λογοτεχνίας και των πολιτισμικών σπουδών θα κληθούν να επανεκτιμήσουν την καινούργια χρήση ενός παλαιού όρου με μακρά ιστορία. Καθώς η συγκυρία σήμερα δημιουργεί τις συνθήκες για την ενδιαφέρουσα συνάντηση μεταξύ επιστημονικού προβληματισμού και ιστορικής συγχρονίας προκύπτει μια εξαιρετική πρόκληση για αναστοχασμό γύρω από τις βασικές έννοιες μέσα από τις οποίες κατανοούμε την πραγματικότητα τόσο σε παρελθόντα όσο και σε μέλλοντα χρόνο.


H κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι λέκτορας της Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας