Οι τριβές ανάμεσα σε Ευρώπη και Αμερική άρχισαν να εμφανίζονται λίγο μετά την έναρξη του «πολέμου εναντίον της τρομοκρατίας» και φαίνεται να κορυφώνονται εν όψει της επικείμενης επίθεσης στο Ιράκ. Η Ευρώπη εκφράζει τις αντιρρήσεις της με όλο και μεγαλύτερο σθένος και η Αμερική εμφανίζεται όλο και περισσότερο αποφασισμένη να προχωρήσει με συντεταγμένες στο πλευρό της και οκτώ χώρες-μέλη της ΕΕ. Ορισμένοι, κυρίως στις ΗΠΑ, έχουν αρχίσει να μιλούν για αμερικανοευρωπαϊκό διαζύγιο ενώ οι φήμες θέλουν τους Ευρωπαίους και τους Αμερικανούς να τρέφουν όλο και περισσότερο εχθρικά αισθήματα προς αλλήλους. Δύο διακεκριμένοι αναλυτές, ο Βρετανός Τίμοθι Γκάρτον Ας και ο Αμερικανός Ερικ Ολτερμαν, αποφάσισαν να επισκεφθούν ο καθένας την αντίθετή του πλευρά του Ατλαντικού για να διαπιστώσουν κατά πόσον τα αντιευρωπαϊκά αισθήματα στις ΗΠΑ και το κύμα αντιαμερικανισμού στην Ευρώπη είναι αληθινά.
Εφέτος, ιδιαίτερα αν οι ΗΠΑ πάνε σε πόλεμο, θα δείτε στον αμερικανικό Τύπο ακόμη περισσότερα άρθρα γύρω από τον «αντιαμερικανισμό στην Ευρώπη». Τι γίνεται όμως με τον αντιευρωπαϊσμό σττις ΗΠΑ;
Δείτε αυτό: «Στον κατάλογο της πολιτικής που προορίζεται για το ευρωουρητήριο της Ιστορίας πρέπει να προσθέσουμε την Ευρωπαϊκή Ενωση και τη Γαλλική Πέμπτη Δημοκρατία. Το μόνο ερώτημα είναι πόσο άσχημη θα είναι η διάλυσή τους» (Μαρκ Στάιν, «Jewish World Review», 1η Μαΐου 2002). Ή: «Η φράση «τυροφάγοι συνθηκολογημένοι χιμπατζήδες» χρησιμοποιείται (ως αναφορά στους Γάλλους) τόσο συχνά όσο οι Γάλλοι λένε «ποιος χ… τους Εβραίους». Ω, συγγνώμη, και αυτή είναι μια ακόμη δημοφιλής γαλλική έκφραση» (Τζόνα Γκόλντμπεργκ, «National Review Online», 16 Ιουλίου 2002). Ή, από μια διαφορετική οπτική γωνία: «»Θέλετε να μάθετε τι πιστεύω πραγματικά για τους Ευρωπαίους; » ρώτησε ο ανώτατος αξιωματούχος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ. «Πιστεύω ότι έχουν κάνει λάθος σε όλα τα μεγάλα διεθνή ζητήματα των τελευταίων 20 χρόνων»» (ρεπορτάζ του Μάρτιν Γουόκερ, UPI, 13 Νοεμβρίου 2002).
Τέτοιου είδους δηλώσεις με έφεραν πρόσφατα στις ΗΠΑ – στη Βοστώνη, στη Νέα Υόρκη, στην Ουάσιγκτον και στις υπό το κράτος της Βίβλου Πολιτείες του Κάνσας και του Μιζούρι – για να ερευνήσω την αλλαγή στη στάση των Αμερικανών απέναντι στην Ευρώπη υπό τη σκιά ενός ενδεχόμενου Πολέμου του Κόλπου. Κυριολεκτικά όλοι αυτοί με τους οποίους μίλησα στην Ανατολική Ακτή συμφώνησαν ότι ο εκνευρισμός των Αμερικανών με την Ευρώπη και τους Ευρωπαίους είναι μεγαλύτερος ακόμη και από το θεωρούμενο αποκορύφωμα των αρχών της δεκαετίας του 1980.
Οι πένες βουτάνε στο δηλητήριο και τα χείλη στραβώνουν για να διαπομπεύσουν τους «Ευρωπαίους», γνωστούς και ως «Ευρωειδείς» ή «Ευρωσπασίκλες». Ο Ρίτσαρντ Περλ, πρόεδρος σήμερα του Συμβουλίου Αμυντικής Πολιτικής, λέει ότι η Ευρώπη έχει χάσει «τον ηθικό της μπούσουλα» και η Γαλλία «την ηθική της υπόσταση».
Τα σημερινά στερεότυπα συνοψίζονται ως εξής: οι Ευρωπαίοι είναι λαπάδες, θρασείς, υποκριτές, διαιρεμένοι, διπρόσωποι, ενίοτε αντισημίτες και συχνά αντιαμερικανοί, οπαδοί του κατευνασμού. Οι αξίες και οι ραχοκοκαλιές τους έχουν διαλυθεί σε ένα χλιαρό μείγμα πολυμέρειας, υπερεθνισμού, κοσμικότητας και μεταμοντερνισμού. Ξοδεύουν τα ευρώ τους για κρασί, διακοπές και φουσκωμένα κράτη προνοίας αντί να τα δίνουν στην άμυνα. Υστερα στέκονται στην άκρη και αποδοκιμάζουν, ενώ οι ΗΠΑ κάνουν τη σκληρή και βρώμικη δουλειά τού να διατηρούν τον κόσμο ασφαλή για τους Ευρωπαίους. Οι Αμερικανοί, αντιθέτως, είναι ισχυροί, με ηθικές αρχές, υπερασπιστές της ελευθερίας, που κρατούν ψηλά το ανάστημά τους στην πατριωτική υπηρεσία του τελευταίου πραγματικά κυρίαρχου έθνους-κράτους στον κόσμο.
Θα μπορούσε να γραφεί μελέτη για τον σεξουαλικό συμβολισμό αυτών των στερεοτύπων. Αν οι αντιαμερικανοί Ευρωπαίοι βλέπουν τους «Αμερικανούς» σαν μάτσο καουμπόις, οι αντιευρωπαίοι Αμερικανοί βλέπουν τους «Ευρωπαίους» σαν θηλυπρεπείς γκέι. Ο Αμερικανός είναι ένα ανδροπρεπές, ετεροφυλόφιλο αρσενικό, ο Ευρωπαίος είναι θηλυκό, ανίκανος ή ευνουχισμένος.
* Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί
Οι Ευρωπαίοι δεν είναι όλοι το ίδιο κακοί. Οι Βρετανοί τείνουν να θεωρούνται λίγο διαφορετικοί και ίσως λίγο καλύτεροι. Αρκετοί αμερικανοί συντηρητικοί μάλιστα απαλλάσσουν εξ ολοκλήρου τους Βρετανούς από τη ρετσινιά «Ευρωπαίος» – άποψη με την οποία οι περισσότεροι βρετανοί συντηρητικοί που εξακολουθούν στο μυαλό τους να έχουν ηγέτη τους τη Μάργκαρετ Θάτσερ θα συμφωνούσαν ολόψυχα. Ο δε Τόνι Μπλερ, όπως η Θάτσερ πριν από αυτόν και ο Τσόρτσιλ πριν από εκείνη, αναφέρεται στην Ουάσιγκτον ως λαμπρή εξαίρεση από τον ευρωπαϊκό κανόνα.
Οι χειρότεροι χαρακτηρισμοί στρέφονται εναντίον των Γάλλων. Δύο έγκριτοι αμερικανοί δημοσιογράφοι, ο Τόμας Φρίντμαν των «New York Times» και ο Τζο Κλάιν του «New Yorker», που μόλις είχαν επιστρέψει από μεγάλες περιοδείες στις ΗΠΑ, μου είπαν σε ξεχωριστές συζητήσεις ότι παντού όπου πήγαν συνάντησαν αντιγαλλικά αισθήματα.
Βεβαίως δεν μπορούμε να ρίξουμε στον ίδιο σάκο τη νεοσυντηρητική πολεμική, τις προκαταλήψεις των μαθητών του Κάνσας για τις σχέσεις των Γάλλων με το μπάνιο και τις παρατηρήσεις ανώτατων και ανώτερων κυβερνητικών αξιωματούχων και μετά να του βάλουμε την ταμπέλα «Αντιευρωπαϊσμός». Ως ευρωπαίος αρθρογράφος δεν θα ήθελα να χειριστώ τον αμερικανικό «αντιευρωπαϊσμό» με τον τρόπο που οι αμερικανοί αρθρογράφοι χειρίζονται συχνά τον ευρωπαϊκό «αντιαμερικανισμό».
* Η κριτική και το χιούμορ
Πρέπει να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στη νόμιμη, ενημερωμένη κριτική της Ευρωπαϊκής Ενωσης ή της παρούσας ευρωπαϊκής στάσης και σε μια βαθύτερη, περισσότερο εδραιωμένη, εχθρότητα προς την Ευρώπη και τους Ευρωπαίους αυτούς καθαυτούς. Ετσι όπως οι αμερικανοί αρθρογράφοι θα έπρεπε, αλλά συχνά δεν το κάνουν, να διακρίνουν ανάμεσα στη νόμιμη ενημερωμένη ευρωπαϊκή κριτική προς την κυβέρνηση Μπους και στον αντιαμερικανισμό και στη νόμιμη ενημερωμένη κριτική προς την κυβέρνηση Σαρόν και στον αντισημιτισμό. Το δύσκολο ερώτημα σε κάθε περίπτωση, στο οποίο και οι βαθείς γνώστες μπορεί να διαφωνήσουν, είναι: Πού βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή;
Πρέπει επίσης να διατηρήσουμε κάποια αίσθηση χιούμορ. Ενας λόγος για τον οποίο οι Ευρωπαίοι κοροϊδεύουν τον Μπους είναι επειδή κάποια πράγματα που λέει – ή που του αποδίδονται – είναι αστεία. Ενας λόγος που οι Αμερικανοί κοροϊδεύουν τους Γάλλους είναι ότι υπάρχει μια ανάλογη μακρά αγγλοσαξονική παράδοση που ανάγεται στην εποχή του Σαίξπηρ. Εδώ όμως υπάρχει και μια παγίδα. Συντηρητικοί αρθρογράφοι, όπως ο Τζόνα Γκόλντμπεργκ και ο Μαρκ Στάιν, κάνουν εξωφρενικές δηλώσεις, μερικές εμφανώς χιουμοριστικές, άλλες μισοσοβαρές, άλλες μάλλον σοβαρές. Αν κάποιος διαμαρτυρηθεί για τις σοβαρές, μπορούν ωραιότατα να απαντήσουν: «Μα αστειευόμουν!». Αν όμως ένας ευρωπαίος αρθρογράφος αποκαλούσε τους Εβραίους «τυροφάγους συνθηκολογημένους χιμπατζήδες», θα μπορούσαν να το εκλάβουν ως αστείο; Αυτό το νοητικό πείραμα μπορεί να βάλει ένα φρένο στους χιουμορίστες μας.
* Επίθεση στους αριστερούς
Στη Βοστώνη, στη Νέα Υόρκη και στην Ουάσιγκτον μου είπαν επανειλημμένως ότι ακόμη και αυτοί που γνωρίζουν καλά την Ευρώπη έχουν αρχίσει να την αντιμετωπίζουν με όλο και μεγαλύτερη αδιαφορία μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η Ευρώπη δεν θεωρείται ούτε ισχυρός σύμμαχος ούτε σοβαρός ενδεχόμενος ανταγωνιστής, όπως η Κίνα. Οταν ρώτησα έναν ανώτατο κυβερνητικό αξιωματούχο τι θα συνέβαινε αν η Ευρώπη συνέχιζε να επικρίνει τις ΗΠΑ από θέση στρατιωτικής αδυναμίας, η ουσία της απάντησής του ήταν: «Μα καλά, έχει αυτό σημασία;».
Ο αντιαμερικανισμός και ο αντιευρωπαϊσμός βρίσκονται στα αντίθετα άκρα της πολιτικής κλίμακας. Ο ευρωπαϊκός αντιαμερικανισμός βρίσκεται κυρίως στα αριστερά, ο αμερικανικός αντιευρωπαϊσμός στα δεξιά. Οι πλέον ευθαρσώς εκφραζόμενοι εναντίον της Ευρώπης Αμερικανοί είναι οι νεοσυντηρητικοί, οι οποίοι χρησιμοποιούν την ίδια μαχητική ρητορική που χρησιμοποιούσαν πάντοτε εναντίον των αμερικανών Δημοκρατικών και αριστερών. Οπως μάλιστα μου είπε ο ίδιος ο Τζόνα Γκόλντμπεργκ, οι «Ευρωπαίοι» είναι ένα πρόσχημα για την επίθεση εναντίον των αριστερών. Δηλαδή, τον ρώτησα, ο Μπιλ Κλίντον είναι Ευρωπαίος; «Ναι» μου απάντησε. «Τουλάχιστον, σκέφτεται σαν Ευρωπαίος».
* Ο συσχετισμός δυνάμεων
Οπως έδειξε η τακτική σφυγμομέτρηση της Ipsos-Reid που έγινε τον Δεκέμβριο του 2002 και συμπεριέλαβε ορισμένες ερωτήσεις για λογαριασμό αυτού του άρθρου, η διαχωριστική γραμμή Αριστεράς – Δεξιάς διατηρείται και στην αμερικανική κοινή γνώμη. Καλούμενοι να επιλέξουν μία από τέσσερις απαντήσεις σχετικά με την προσέγγιση ΗΠΑ και Ευρώπης στη διπλωματία και στον πόλεμο, 30% των ψηφοφόρων του Δημοκρατικού Κόμματος αλλά μόνο 8% αυτών του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος επέλεξαν την απάντηση: «Οι Ευρωπαίοι φαίνονται να προτιμούν τις διπλωματικές λύσεις από τον πόλεμο και αυτή είναι μια θετική αξία από την οποία οι Αμερικανοί θα μπορούσαν να διδαχθούν». Αντιθέτως μόνο 13% των Δημοκρατικών αλλά 35% των Ρεπουμπλικανών (η μεγαλύτερη μεμονωμένη ομάδα) επέλεξαν την απάντηση: «Οι Ευρωπαίοι είναι υπερβολικά πρόθυμοι να συμβιβαστούν αντί να ορθώσουν το ανάστημά τους για την ελευθερία, ακόμη και αν αυτό σημαίνει πόλεμο, και αυτό είναι αρνητικό».
Ισως να βλέπουμε αυτό που ο αυστραλός αναλυτής Οουεν Χάρις πρόβλεψε πριν από δέκα σχεδόν χρόνια σε ένα άρθρο στο «Foreign Affairs»: την παρακμή της «Δύσης» ως συμπαγούς γεωπολιτικού άξονα μετά την εξαφάνιση του εμφανούς κοινού εχθρού. Η Ευρώπη ήταν το κύριο θέατρο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Ψυχρού Πολέμου. Δεν είναι το κέντρο του «πολέμου εναντίον της τρομοκρατίας». Το χάσμα στον συσχετισμό των δυνάμεων έχει μεγαλώσει. Οι ΗΠΑ δεν είναι απλώς η μόνη υπερδύναμη, είναι μια υπερ-υπερδύναμη της οποίας οι στρατιωτικές δαπάνες θα ισοδυναμούν σε λίγο με το σύνολο των δαπανών των επόμενων 15 ισχυρότερων κρατών στον κόσμο. Η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν μετέτρεψε την αντίστοιχη οικονομική της δύναμη σε αντίστοιχη στρατιωτική ισχύ ή διπλωματική επιρροή. Διαφορές όμως υπάρχουν και στο θέμα της χρήσης των εξουσιών.
* Το χάσμα μεγαλώνει
Πότε και πώς τα ευρωπαϊκά και αμερικανικά αισθήματα άρχισαν ξανά να αποκλίνουν; Στις αρχές του 2002 με την κλιμάκωση της ισραηλινοπαλαιστινιακής σύγκρουσης. Η Μέση Ανατολή είναι πηγή αλλά και καταλύτης αυτού που απειλεί να μετατραπεί σε καθοδικό στρόβιλο του ταχέως αυξανόμενου ευρωπαϊκού αντιαμερικανισμού και του εκκολαπτόμενου αμερικανικού αντιευρωπαϊσμού με τον έναν να ενισχύει τον άλλο. Ενώ ο Ψυχρός Πόλεμος εναντίον του κομμουνισμού στην Κεντρική Ευρώπη ένωσε την Αμερική και την Ευρώπη, ο «πόλεμος εναντίον της τρομοκρατίας» στη Μέση Ανατολή τις χωρίζει. Η Σοβιετική Ενωση ένωσε τη Δύση, η Μέση Ανατολή τη διχάζει.
Αυτή τη στιγμή φαίνεται ότι ένας δεύτερος πόλεμος στον Κόλπο θα αυξήσει το χάσμα ανάμεσα στην Αμερική και στην Ευρώπη. Ακόμη και αν δεν γίνει πόλεμος στο Ιράκ, η Μέση Ανατολή μπορεί και πάλι να αποτελέσει το έδαφος στο οποίο ο πραγματικός ή υποτιθέμενος ευρωπαϊκός αντιαμερικανισμός θα πυροδοτεί τον πραγματικό ή υποτιθέμενο αμερικανικό αντιευρωπαϊσμό και το αντίστροφο. Μια αλλαγή μπορεί να επέλθει μέσω μιας μεγάλης συνειδητής προσπάθειας και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού ή μιας αλλαγής στην αμερικανική κυβέρνηση το 2005 ή το 2009. Εν τω μεταξύ όμως μπορεί να έχει συντελεστεί μεγάλη ζημιά.
