Το πρόσφατο συνέδριο που διοργανώθηκε από το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και αφορούσε τους σύγχρονους προσανατολισμούς της ελληνικής ιστοριογραφίας κατόρθωσε να προκαλέσει έντονο δημόσιο και ιδιωτικό διάλογο στο εσωτερικό της επιστημονικής κοινότητας των ιστορικών: ανταλλαγές απόψεων και πυρών σε εφημερίδες, συζητήσεις σε παρέες, πανεπιστημιακές αίθουσες και διαδρόμους. Παρακολουθώντας κανείς αυτές τις δημόσιες και ιδιωτικές συζητήσεις εύκολα φτάνει στη διαπίστωση ότι ο προβληματισμός της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας γύρω από την ιστορία και τους τρόπους μελέτης της είναι σήμερα αρκετά – ίσως υπέρμετρα – θεωρητικός. Για παράδειγμα, η έντονη και συναισθηματικά φορτισμένη επίθεση ενάντια στις «νέες κατευθύνσεις της ιστοριογραφίας» χαρακτηρίζεται από έναν ιδιαίτερα θεωρητικό, αφαιρετικό και γενικευτικό τόνο και επικεντρώνεται στον λόγο περί των όντων και όχι στα όντα. Ετσι, η κριτική δεν φαίνεται να αφορά συγκεκριμένες εργασίες, βιβλία, άρθρα, ερευνητικά προγράμματα, αλλά αφηρημένες έννοιες, όπως μεταμοντερνισμός, αποδόμηση, χριστοδουλισμός, αμερικανισμός κτλ.
* Η αμερικανική σχολή
Με αφορμή αυτόν τον έντονο και δημιουργικό διάλογο και με στόχο τη συγκεκριμενοποίηση των επί μέρους σημείων του, θα ήθελα να διατυπώσω κάποιες σκέψεις σχετικά με το ζήτημα της «επικίνδυνης» για ορισμένους επίδρασης της λεγόμενης «αμερικανικής ιστοριογραφικής σχολής» στον τρόπο με τον οποίο οι ιστορικοί στην Ελλάδα μελετούν σήμερα το παρελθόν. Αφενός είναι σαφές ότι ο όρος «αμερικανική ιστοριογραφική σχολή» είναι καταχρηστικός, αφού ακόμη και ο πιο ευφάνταστος μεταμοντέρνος μελετητής δεν θα μπορούσε να θεωρήσει ότι υπάρχει σήμερα στις ΗΠΑ μια ιστοριογραφική παραγωγή της οποίας ο συμπαγής και συνεκτικός χαρακτήρας να μας επιτρέπει να μιλήσουμε για συγκεκριμένη σχολή σκέψης. Το αντίθετο μάλιστα. Οι μέθοδοι, οι ερευνητικές προτεραιότητες και η θεωρητική έμπνευση των ιστορικών στις ΗΠΑ χαρακτηρίζονται από μια εξαιρετική πολυμορφία αντίστοιχη των θεματικών που η ιστορική έρευνα καλείται να προσεγγίσει. Διαφωτιστικός ως προς την πολλαπλότητα των προσανατολισμών της ιστορικής έρευνας στις ΗΠΑ είναι ο εξαιρετικός συλλογικός τόμος των Α. Μόλχο και Γκ. Γκουντ με τίτλο Imagined Histories: American Historians Interpret the Past (Princeton, Ν.J.: Princeton University Press, 1998). Το βιβλίο αυτό εξετάζει την εξέλιξη της ιστορικής επιστήμης στις ΗΠΑ από το τέλος του 19ου αιώνα ως σήμερα καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα θεματικών στον χώρο της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας. Το κεντρικό επιχείρημα των συγγραφέων που συμμετέχουν στον τόμο αφορά τη σταδιακή υποχώρηση της «αμερικανικής οπτικής» από την ιστορική έρευνα στις ΗΠΑ καθώς οι ιστορικοί απομακρύνθηκαν από την αρχή της «μοναδικότητας» (exceptionalism) του αμερικανικού έθνους και στράφηκαν προς τη μελέτη διαφόρων πτυχών του αμερικανικού παρελθόντος από διεθνή σκοπιά. Επίσης σημαντική έκδοση σε αυτόν τον χώρο αποτελεί το βιβλίο Rethinking American History in a Global Age (University of California Press, 2002) που εκδόθηκε από τον αμερικανό ιστορικό Τ. Μπέντερ. Οι συγγραφείς αυτού του τόμου προσεγγίζουν παραδοσιακά θέματα της αμερικανικής ιστορίας (μετανάστευση, φυλετικές και εθνοτικές σχέσεις, πολιτική, διπλωματία, εργασία) και εξετάζουν την πορεία της εθνικής συγκρότησης και των σχέσεων της εθνικής ιστορίας των ΗΠΑ με άλλες εθνικές ιστορίες και με την παγκόσμια ιστορία. Οι ιστορικοί που συμμετέχουν σε αυτή τη συλλογική έκδοση προτάσσουν την ανάγκη θεώρησης των διαφόρων πτυχών της αμερικανικής ιστορίας από τη σκοπιά των ευρύτερων διεθνών εξελίξεων δίνοντας έμφαση στη διασύνδεση μεταξύ διεθνούς και εθνικής ιστορίας. Βασικό επιχείρημα του βιβλίου αποτελεί η ανάγκη διαμόρφωσης μιας ιστοριογραφίας αντάξιας των διανοητικών αναγκών και πολιτικών προκλήσεων των σύγχρονων πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Εξάλλου το πρόταγμα της διεθνοποίησης της ιστοριογραφίας των ΗΠΑ είναι άμεσα πολιτικό καθώς αντίκειται στις ιδεολογικές επιταγές της νέας τάξης πραγμάτων, σύμφωνα με τις οποίες η παγκόσμια ιστορία αποτελεί την τελεολογική ολοκλήρωση της αμερικανικής «μοναδικότητας». Και οι δύο αυτοί τόμοι είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικοί καθώς μας παρουσιάζουν την ευρεία γκάμα των θεμάτων αλλά και των μεθοδολογικών και θεωρητικών ζητημάτων που απασχολούν σήμερα τους ιστορικούς στις ΗΠΑ.
* Εντονος διάλογος
Στην Ελλάδα βέβαια η αμερικανική ιστορία αποτελεί terra incognita, καθώς σχεδόν απουσιάζει από τα διδακτικά προγράμματα όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης. Απουσιάζει επίσης η έρευνα σε ζητήματα αμερικανικής ιστορίας ακόμη και όταν αυτά αφορούν άμεσα τη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Στο πλαίσιο αυτής της γενικής παραγνώρισης η άκριτη – και μάλλον τρομολάγνα – επίθεση ενάντια στην «επικίνδυνη» επίδραση της αμερικανικής ιστοριογραφίας στην Ελλάδα φαίνεται να εμπνέεται μάλλον από το διαδεδομένο πνεύμα λαϊκίστικου αντιαμερικανισμού παρά από συγκροτημένες αρχές επιστημονικότητας. Ετσι μπορούμε ίσως να εξηγήσουμε τη συχνή ταύτιση μεταξύ μεταμοντερνισμού και «αμερικανικής ιστοριογραφίας», καθώς ακόμη και η ελάχιστη γνώση των τεκταινομένων στα τμήματα ιστορίας των πανεπιστημίων στις ΗΠΑ αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο.
Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι ο έντονος διάλογος «περί της ιστορίας» που ξεκίνησε με αφορμή το πρόσφατο συνέδριο θα γινόταν πιο δημιουργικός αν αποφεύγαμε την ατέρμονη θεωρητικολογία και αφαίρεση και επικεντρώναμε τη συζήτηση σε συγκεκριμένες προσεγγίσεις, ζητήματα και ερευνητικές προσπάθειες. Μήπως τελικά χρειάζεται στην παρούσα φάση να διδαχθούμε από τις αρχές του εμπειρισμού και να συζητήσουμε με βάση τις πηγές μας; Μήπως, δηλαδή, αντί να μιλούμε περί της δήθεν επέλασης της «αμερικανικής ιστοριογραφικής σχολής», είναι πιο δημιουργικό να μελετήσουμε και να συζητήσουμε την αμερικανική ιστορία και τις σύγχρονες τάσεις διερεύνησής της; Εκτός πια αν το πρόταγμα όσων υπερασπίζονται τις «παλαιές κατευθύνσεις της ιστοριογραφίας» είναι ότι δεν χρειάζεται πλέον να μάθουμε τίποτε άλλο από αυτό που ήδη ξέρουμε.
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι λέκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
