Τα φιλελληνικού χαρακτήρα ποιήματα της συλλογής Τα Ανατολικά του Βίκτωρος Ουγκό που δημοσιεύονται στο Παρίσι μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου, πέρα από την αξία των συναισθημάτων αλληλεγγύης προς τον ελληνικό λαό, φέρουν τη σφραγίδα των υφολογικών αναζητήσεων του ποιητή που επεξεργάζεται με επιμέλεια τη μορφή τους εξασφαλίζοντας τη διαχρονική αξία που εξέλιπε από τις φιλελληνικές συνθέσεις άλλων φιλελλήνων ποιητών αυτής της περιόδου. Επίσης τα περισσότερα ποιήματα της συλλογής αυτής εμπνέονται από την Ανατολή και εντάσσονται στη θεματική του εξωτισμού και της γλαφυρότητας του «Λεβάντε». Εξάλλου η Ελληνική Επανάσταση του 1821 συμπίπτει με την έξαρση του ενδιαφέροντος στη Γαλλία για τις ανατολικές σπουδές, τα ταξίδια στην Ανατολή, τις μεταφράσεις ή τη συγγραφή έργων με ανάλογα θέματα. Το περιηγητικό έργο του Σατομπριάν και άλλων ταξιδιωτών, η μετάφραση ελληνικών δημοτικών τραγουδιών στη γαλλική γλώσσα από τον Φοριέλ, οι σχετικές με την Ελλάδα εκδόσεις του Πουκεβίλ και η επίδραση του λόρδου Μπάιρον εντείνουν το ενδιαφέρον για την Ελλάδα που κορυφώνεται με τα επαναστατικά γεγονότα.
Οι φιλελληνικές ιδέες του Ουγκό που εμπνέονται από τον απελευθερωτικό αγώνα του επαναστατημένου ελληνικού έθνους, το πάθος για την ελευθερία και τη λύτρωσή του από τον τουρκικό ζυγό, ξεχωρίζουν στη θεματική που αναπτύσσεται κάτω από την επίδραση και την έλξη που ασκεί ο οριενταλισμός. Ποιητικές τεχνικές επιλέγονται ελεύθερα ώστε να εκφράσει ο ρομαντικός ποιητής τα στοιχεία που τον συγκινούν: επαναστατικά γεγονότα όπως η πτώση του Μεσολογγίου και η ναυμαχία του Ναυαρίνου, βιωματικά στοιχεία, διακείμενα του φιλελληνικού κινήματος στη Γαλλία κατά την περίοδο 1821-1828, συναισθήματα ενθουσιασμού για την ελληνική εξέγερση, πρωταγωνιστές της Επανάστασης, ανώνυμους ήρωες, εικόνες, εντυπώσεις, ονειροπολήσεις, σκέψεις, μυστηριακή περιήγηση σε τοπία μακρινά της Ανατολής, την οποία ο Ουγκό ποτέ δεν επισκέφθηκε – Αραβία, Περσία, Τουρκία, Ελλάδα, Ισπανία -, γλαφυρότητα της ζωής, των ηθών και εθίμων κτλ. Με αισθαντικές εξωτικές εικόνες η λυρικο-επική ρομαντική ποίηση χρωμάτων, ηχητικών σημείων και μουσικότητας των Ανατολικών παραπέμπει συχνά σε φορμαλιστικές, νεωτερικές για την εποχή, επιλογές προαναγγέλλοντας το κίνημα του παρνασσισμού. Ο χειμαρρώδης ποιητικός λόγος του Ουγκό αναπτύσσει τις φιλελληνικές ιδέες όχι τόσο με την οργάνωση και την αντικειμενικότητα των πολιτικών επιχειρημάτων όσο με την υποκειμενική παρόρμηση και τη φαντασία του ρομαντικού.
Στις 9 Νοεμβρίου 1828 κυκλοφορούν στο Παρίσι τα νέα για τη ναυμαχία του Ναυαρίνου και λίγες ημέρες αργότερα ο Ουγκό συνθέτει ένα μέρος του ποιήματος που φέρει τον ομώνυμο τίτλο Ναυαρίνο. Ηδη από το 1826 οι στίχοι του ποιήματος Οι κεφαλές στο Σεράι, το οποίο δημοσιεύεται στην «Εφημερίδα των Συζητήσεων», μαρτυρούν τη συγκίνηση του ποιητή για το θλιβερό γεγονός της πτώσης του Μεσολογγίου. Με την έκδοση των Ανατολικών, που πραγματοποιείται τον Ιανουάριο του 1829, ο Ουγκό συμμετέχει στην ποιητική εκστρατεία της φιλελληνικής ποίησης με συνθέσεις ποιητικής αξίας που επισφραγίζουν την πλούσια παραγωγή φιλελληνικών στίχων, ωδών, τραγουδιών, διθυράμβων, συμμετοχών σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς όχι μόνο εκ μέρους των μεγάλων γάλλων ποιητών αλλά και ελασσόνων, ακόμη και ανωνύμων πολιτών που στρατεύονται για τον αγώνα των Ελλήνων. Αντίθετα με την πατριωτική αυτή ποίηση, με τα χαρακτηριστικά της μετάβασης από τον υστεροκλασικισμό στον ρομαντισμό, ο Ουγκό δίνει έμφαση στην επεξεργασία της μορφής, των λέξεων και των ρυθμών, λαμβάνοντας πιθανόν υπόψη τις υποδείξεις των κριτικών των εντύπων του περιοδικού Τύπου «Le Globe» και «Revue Encyclopedique» που συχνά σχολιάζουν τη μετριότητα της γραφής της λογοτεχνικής φιλελληνικής παραγωγής, η οποία, κατά τη γνώμη τους, δεν ανταποκρίνεται στο μεγαλείο της αυτοθυσίας των Ελλήνων και προσανατολίζεται κυρίως σε θέματα της αρχαίας παρά της σύγχρονης Ελλάδας.
Η αδελφική έξαρση και ο ενθουσιασμός για την Ελλάδα χαρακτηρίζουν τον Ουγκό, όπως και τους περισσότερους ποιητές και διανοουμένους της εποχής, και καταγράφονται σε μαχητικούς τόνους, όπως στους εξής στίχους, όπου πρωτοστατούν τα επαναστατικά ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης και κυρίως η αρχή της ελευθερίας, ριζωμένης στη συλλογική μνήμη του 19ου αιώνα:
«Στην Ελλάδα, εμπρός, ω φίλοι!
Εκδίκηση και λευτεριά!».
Η υπόθεση της Ελλάδας παρουσιάζεται «υπεράνω πολιτικής» και καταδικάζεται η αδιαφορία των κυβερνήσεων και της Καθολικής Εκκλησίας. Τονίζεται το καθήκον συμπαράστασης των Γάλλων προς τους Ελληνες, η περηφάνια τους για τη συμμετοχή στη ναυμαχία του Ναυαρίνου όπου, σύμφωνα με τον στίχο του Ουγκό, όταν «η Γαλλία μπαίνει στη μάχη, η τύχη αλλάζει» για την Ελλάδα. Κατά την περιγραφή της ναυμαχίας προβάλλεται η μορφή του Κανάρη, ενώ η μέθη της νίκης που φαίνεται να κέρδισε η κοινή γνώμη, κάτω από την πίεση του φιλελληνικού κινήματος, γίνεται και μέθη των λέξεων για τον ποιητή.
Ο ποιητής δεν παραλείπει να υπογραμμίσει τις στενές σχέσεις της Γαλλίας με την Ελλάδα. Την αποκαλεί μητέρα του δυτικού πολιτισμού, καθώς ο ουμανισμός και η Αναγέννηση επέβαλαν τα ιδανικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού που διαμορφώθηκαν με τις κλασικές σπουδές, με τη μελέτη των αρχαίων ελληνικών κειμένων:
«(…)Ελλάδα του λόρδου Μπάιρον, Ελλάδα του Ομήρου
Εσύ γλυκιά αδελφή, εσύ δική μας μάνα».
Παρατηρείται επιλογή γραμματικοσυντακτικών δομών και εκφραστικών μέσων, όπως ευθύς λόγος, ερωτηματικός τύπος, επαναλήψεις, εμφατική χρήση της προστακτικής, που μπορούν να θεωρηθούν επιδράσεις από τη λαϊκή ποίηση και από τα Δημοτικά Τραγούδια της Σύγχρονης Ελλάδας, η μετάφραση των οποίων από τον Φοριέλ είχε μεγάλη απήχηση στη Γαλλία, όπως έχει ήδη διαπιστωθεί και σε άλλες κριτικές προσεγγίσεις. Το παρακάτω απόσπασμα που ζωντανεύει τη φωνή του Κανάρη είναι χαρακτηριστικό:
«Αδέλφια μου, αν πίσω γυρίσω ζωντανός, το Μεσολόγγι αν γλιτώσει,
Τάζω καινούργια εκκλησιά του Ιησού Χριστού να χτίσω.
Αν πεθαμένος στου Χάροντα τη μαύρη νύχτα πέσω
Από κείνη που κανείς επιστροφή δεν έχει
Κι αν όλο το αίμα μου χυθεί, αυτό που έχει απομείνει
Σε χώματα ελεύθερα τη στάχτη μου να θάψτε
Στου ήλιου το φως, την ξαστεριά, το μνήμα μου να σκάψτε».
Δεν διαφεύγουν από την πένα του Ουγκό ήρωες όπως ο Κανάρης, ο Μπότσαρης, ο επίσκοπος Ιωσήφ και άλλοι επώνυμοι ή ανώνυμοι, ο γάλλος φιλέλληνας Φαβιέρος, μνήμες από τις βιαιότητες του Αλή Πασά, του οποίου η φοβερή ιδιοσυγκρασία καταγράφεται στον πρόλογο της συλλογής, ως το αρνητικό αντιστάθμισμα του Ναπολέοντα, καθώς και πρόσωπα και γεγονότα που συγκλόνισαν τη γαλλική κοινή γνώμη κατά την Επανάσταση του 1821.
Στο γνωστό ποίημα Το ελληνόπουλο ο ποιητής αντλεί την έμπνευσή του από την καταστροφή της Χίου, όπως ο Ντελακρουά και πλήθος άλλων φιλελλήνων, και από την ευαισθησία του στη στράτευση μικρών παιδιών στον απελευθερωτικό αγώνα της εθνικής παλιγγενεσίας.
Στον συσπειρωμένο κύκλο των ρομαντικών γύρω από τον Ουγκό ανήκει και ο φιλέλληνας Ερνέστ Φουινέ, ο οποίος κατά την ίδια περίοδο μεταφράζει ανατολική ποίηση που δημοσιεύεται το 1820 με τίτλο Επιλογή ανατολικών ποιήσεων και είναι πιθανόν να έχουν αμοιβαία επηρεαστεί. Ο Φουινέ, εκτός από τους φιλελληνικούς στίχους, συγγράφει επίσης διήγημα με τίτλο Το ελληνόπουλο Νικόλας, που περιλαμβάνεται σε συλλογή περιηγητικών αφηγήσεων και του οποίου η ανάπτυξη της πλοκής παραπέμπει στην παραπάνω έμμετρη σύνθεση του Ουγκό.
Είναι πεποίθηση για τον Ουγκό, όπως και για όλους αυτούς που είχαν διδαχθεί τα κλασικά γράμματα, το χρέος της Γαλλίας προς την Ελλάδα, που θεωρείται πνευματική μητέρα. Είναι επίσης πεποίθησή του ότι η επανάσταση, η αγωνιώδης διαμαρτυρία, «είναι δύναμη, είναι πρόσκληση ενώπιον του Θεού» που συντρίβει τους δυνάστες. Ο Ουγκό, που ήταν βασιλικός, συντηρητικός, προσχωρεί στη δημοκρατική παράταξη μετά την άνοδο του Ναπολέοντα Γ’ στην Προεδρία της Δημοκρατίας, το 1849. Ασκεί αντιπολίτευση στη μοναρχία όταν παραβιάζεται το Σύνταγμα και ποδοπατούνται τα κεκτημένα δικαιώματα του λαού κατά την περίοδο της Β’ Αυτοκρατορίας. Ωστόσο πάντα εκδήλωνε την ευαισθησία του στον ρόλο του ποιητή που τάσσεται υπέρ του αγώνα του λαού για την ελευθερία και κατά της εξαθλίωσης. Γράφει, το 1839, σε ποίημα σχετικό με την κοινωνική, πολιτιστική αποστολή του ποιητή-οραματιστή:
«Ο ποιητής σε χαλεπούς καιρούς
Ερχεται να ετοιμάσει καλύτερες μέρες.
Είναι άνθρωπος της ουτοπίας,
Τα πόδια εδώ, τα μάτια αλλού.
Αυτός είναι που σε κάθε νου,
Σαν τους προφήτες, κάθε εποχή,
Με το χέρι που τα πάντα κρατεί
Πρέπει, είτε κάποιος τον βρίσει
Είτε τον εγκωμιάσει,
Σα μια δάδα που κραδαίνει,
Το μέλλον να λαμπαδιάσει!».
Η αντίληψη αυτή του ποιητή-προφήτη, που στρατεύεται ως οδηγητής του λαού, χαρακτηρίζει την κυρίαρχη τάση του ρομαντισμού μετά το 1830 στη Γαλλία. Εν τούτοις και κατά την Ελληνική Επανάσταση, που συμπίπτει με την περίοδο των αισθητικών αναζητήσεών του, ο Ουγκό εμπνέεται από την εθνική αναγέννηση των Ελλήνων που θυσιάζονται για την ελευθερία τους στη μάχη κατά της δεσποτικής οθωμανικής κυριαρχίας. Μπορεί στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης των Ανατολικών να διατυπώνονται ορισμένες σκέψεις που να δίνουν την εντύπωση ότι υποβαθμίζεται ο φιλελληνισμός ως πηγή έμπνευσης έναντι των στοιχείων «καθαρής» ποίησης όπως: έμφαση στις λεπτομερείς περιγραφές, στο πλούσιο λεξιλόγιο, στην επεξεργασία κυρίως της μορφής, στη γραφικότητα, στη μαγεία του εξωτισμού. Πέρα από αυτά, όμως, τα φιλελληνικά κείμενα της συλλογής αυτής αποδίδουν τα ενθουσιώδη συναισθήματα συμπάθειας και αδελφοσύνης του γαλλικού λαού για τους Ελληνες, την κοινή ευρωπαϊκή συνείδηση, και συμβάλλουν με την αισθητική υπεροχή τους στην ακτινοβολία της φιλελληνικής ποίησης.
Η κυρία Φρειδερίκη Ταμπάκη-Ιωνά είναι καθηγήτρια Γαλλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
