Η μακρά λίστα ανεκδότων που διακινούνται ηλεκτρονικά αλλά και προφορικά αυτές τις ημέρες και διακωμωδούν το τραγικό τέλος χιλιάδων εργαζομένων και επισκεπτών στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου στη Νέα Υόρκη αποτυπώνει γλαφυρά το πολιτισμικό υπόβαθρο των ποικίλων μορφών πολιτικού αντιαμερικανισμού στον ευρωπαϊκό χώρο.
Στοιχεία συγκροτημένου αντιαμερικανικού λόγου διατρέχουν την ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη από τον 19ο αιώνα και εξής παρακολουθώντας και συχνά εκφράζοντας τις διακυμάνσεις του δικτύου σχέσεων και των ισορροπιών μεταξύ του παλαιού και του νέου κόσμου. Μετά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο ο αντιαμερικανικός λόγος φαίνεται να αποκτά τον υψηλότερο δείκτη συγκρότησής του, αφού συστηματοποιείται γύρω από δύο βασικούς άξονες:
Α. Στο πολιτικό επίπεδο ταυτίζεται με το αντιιμπεριαλιστικό πνεύμα της ευρωπαϊκής Αριστεράς και εκφράζεται μέσα από την κριτική ενάντια στις πολιτικές και στρατιωτικές επεμβάσεις των ΗΠΑ σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη. Μετεξέλιξη εξάλλου του πολιτικού αντιιμπεριαλιστικού αντιαμερικανισμού αποτελούν και τα αντιαμερικανικά στοιχεία του σύγχρονου κινήματος της αντιπαγκοσμιοποίησης.
Β. Στο πολιτιστικό επίπεδο ο αντιαμερικανισμός στρέφεται ενάντια σε φαινόμενα εξαγωγής του «αμερικανικού ονείρου» στον ευρωπαϊκό χώρο κυρίως μέσω της επεκτατικής ανάπτυξης της αμερικανικής βιομηχανίας του θεάματος. Πρόκειται για μια ποικιλία αντιαμερικανισμού που συχνά εκφράζεται μέσα από την εναντίωση σε ακραία καπιταλιστικά πρότυπα ζωής και αναπτύσσεται κυρίως σε χώρες που αισθάνονται πολιτισμικά ισχυρές. Τέτοια είναι, για παράδειγμα, η περίπτωση του γαλλικού αντιαμερικανισμού, ένα φαινόμενο που μπορεί να ερμηνευθεί ως εθνικός ανταγωνισμός με στόχο την ηγεμόνευση της διεθνούς πολιτισμικής παραγωγής.
Εν τούτοις είναι σαφές ότι η πηγαιότητα του αντιαμερικανικού κοινού αισθήματος που αναδύεται σε συνθήκες κρίσης και αποτυπώνεται σατιρικά στη διακωμώδηση του δράματος χιλιάδων αμερικανών πολιτών δεν μπορεί να αποδοθεί αποκλειστικά στη λειτουργία συγκροτημένων μορφών πολιτικού αντιαμερικανισμού. Η αφετηρία του αντιαμερικανικού κοινού αισθήματος πρέπει επίσης να αναζητηθεί στο λανθάνον πολιτισμικό υπόβαθρο, όπου καταγράφεται η αμφίθυμη και συχνά αντιφατική στάση της Ευρώπης απέναντι στη διαρκή εξέλιξη του υπερατλαντικού ευρωπαϊκού εγχειρήματος από την περίοδο της αμερικανικής Ανεξαρτησίας ως σήμερα. Ο πολιτισμικός αντιαμερικανισμός εξελίχθηκε ιστορικά μέσω της συγκρότησης ενός ευρωπαϊκού μύθου περί Αμερικής, που ορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη σχέση της Ευρώπης με τα στοιχεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού που μεταφυτεύτηκαν στον αμερικανικό χώρο και την ιστορική τους εξέλιξη εκεί.
Η συγκρότηση των στερεοτύπων
Ας ανασύρουμε από τη μεγάλη δεξαμενή των σχετικών στερεοτύπων κάποια από τα πολιτισμικά, ψυχολογικά, κοινωνικά και ηθικά χαρακτηριστικά που συνήθως αποδίδονται στον σύγχρονο Αμερικανό και ας εξετάσουμε την ιστορική καταβολή των στερεοτύπων.
Κυρίαρχα στοιχεία του στερεοτύπου του μέσου Αμερικανού αποτελούν η έλλειψη καλλιέργειας και παιδείας καθώς και η στέρηση λεπτού γούστου και υψηλής αισθητικής. Η συγκρότηση αυτού του στερεοτύπου αποτελεί εξέλιξη του μύθου του «ευγενούς αγρίου» που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη από τον 16ο αιώνα και μετά και αφορούσε τους γηγενείς πληθυσμούς της αμερικανικής ηπείρου. Στοιχεία αυτού του μύθου μεταλλάσσονται σε αναπαραστάσεις των Αμερικανών εν γένει από ευρωπαίους περιηγητές της αμερικανικής ηπείρου κατά τον 19ο αιώνα. Το ιδεολόγημα περί μιας Αμερικής που στερείται της καλλιέργειας και της υψηλής αισθητικής του ευρωπαϊκού πολιτισμού έχει βέβαια και σαφή ταξικό χαρακτήρα. Αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο οι ευρωπαίοι διανοούμενοι περιηγητές της αμερικανικής ηπείρου έβλεπαν τους εργάτες των ευρωπαϊκών κρατών που εγκατέλειπαν τις χώρες επιδιώκοντας μια καλύτερη τύχη στον Νέο Κόσμο. Στον ελληνικό χώρο ανάλογες συνδέσεις μπορούμε να εντοπίσουμε στη σχέση μεταξύ προσλήψεων της Αμερικής και εικόνων του έλληνα μετανάστη στην Ελλάδα. Στο επίπεδο της πολιτισμικής αναπαράστασης το «αμερικανάκι» δεν απέχει εξάλλου πολύ από την εικόνα του «Μπρούκλη» που διαμορφώνεται στον ελληνικό χώρο κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα.
Στο ίδιο πλαίσιο αναφοράς εντοπίζεται και η ιδέα της Αμερικής ως χώρας που στερείται ιστορίας. Η άποψη ότι ένα έθνος με διάρκεια ζωής δύο και πλέον αιώνων διάρκεια δηλαδή αντίστοιχη με εκείνη των ευρωπαϊκών εθνών-κρατών στερείται ιστορίας υποδηλώνει μια αντίληψη σύμφωνα με την οποία οι μετανάστες με την αναχώρησή τους από την παλαιά τους πατρίδα αποκόπτονται από τον κορμό της συλλογικής ιστορίας και καθίστανται κοινωνικά υποκείμενα με ατομικές πια διαδρομές και επιδιώξεις. Ετσι αναπτύσσεται το επιχείρημα ότι οι ΗΠΑ ως έθνος που συγκροτείται από μετανάστες είναι ένα έθνος χωρίς ιστορία. Αντίστοιχα το στερεότυπο περί της Αμερικής που στερείται εθνικής ταυτότητας λόγω της εθνοτικής, φυλετικής και πολιτισμικής πολλαπλότητας των πολιτών της απορρέει από μια συγκεκριμένη ευρωπαϊκή αντίληψη περί συλλογικής κουλτούρας και ταυτότητας όπως αυτές αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών εθνικισμών.
Ευρώπη και ΗΠΑ
Τέλος, κοινή αναφορά των ευρωπαίων περιηγητών του Νέου Κόσμου από τις αρχές του 20ού αιώνα και μετά είναι η ελευθεριότητα των ηθών στις αμερικανικές μεγαλουπόλεις. Στις αρχές του αιώνα η αναφορά αυτή απορρέει αφενός από την αναγνώριση της χαλάρωσης των ταξικών διαχωρισμών στον αμερικανικό δημόσιο χώρο σε σχέση με τον ευρωπαϊκό· αφετέρου αποτελεί αντίδραση στη σταδιακή ανάπτυξη αρχικά του γυναικείου και αργότερα άλλων κοινωνικών κινημάτων, τα οποία συχνά παρουσιάζονται από τους ευρωπαίους περιηγητές ως στοιχεία της εκκεντρικότητας του μοντέρνου αμερικανικού τρόπου ζωής. Στις ημέρες μας ο λόγος περί ελευθεριότητας των αμερικανικών ηθών έχει αντιστραφεί σε λόγο περί της συντηρητικοποίησης της αμερικανικής κουλτούρας που συχνά αποδίδεται στην επικράτηση του δόγματος της πολιτικής ορθότητας στην εκφορά του δημοσίου λόγου. Σύμφωνα με αυτή τη λογική, η συντηρητικοποίηση της σύγχρονης αμερικανικής κοινωνίας αποδίδεται όπως ακριβώς και η ελευθεριότητα της προηγούμενης περιόδου στη δράση και ανάπτυξη διαφόρων κοινωνικών κινημάτων πολιτικών δικαιωμάτων στον αμερικανικό χώρο.
Για να απαντήσουμε λοιπόν στο ερώτημα «γιατί αντιαμερικανισμός;» χρειάζεται να αναλύσουμε τη συγκρότηση των στερεοτύπων μέσω των οποίων αναπαριστάται ο Αμερικανός στην Ευρώπη και να αναζητήσουμε το βαθύτερο πολιτισμικό υπόβαθρο, η λειτουργία του οποίου ξεπερνά σε μαζικότητα και πηγαιότητα άλλες περισσότερο πολιτικές μορφές αντιαμερικανισμού. Εξάλλου το γιουχάισμα από την πλευρά χιλιάδων φιλάθλων στα ελληνικά γήπεδα κατά τη διάρκεια τήρησης σιγής προς τιμή των νεκρών της πρόσφατης τρομοκρατικής επίθεσης σίγουρα δεν μπορεί να εξηγηθεί ως αντιιμπεριαλιστική ή αντικαπιταλιστική πολιτική κατάθεση. Η προσβολή νεκρών πρέπει να θεωρηθεί μάλλον έκφραση ενός βαθύτερου πολιτισμικού αντιαμερικανισμού που επιτρέπει στον έλληνα πολίτη να αυτοπροσδιορίζεται σε αντιδιαστολή προς το «αμερικανάκι» που, κατά το γνωστό ανέκδοτο, «σκοτώνεται στη δουλειά».
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι λέκτορας Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
