Εύκολα διακρίνει κανείς τους τελευταίους μήνες την ταυτόχρονη όξυνση δύο αλληλεξαρτώμενων πολιτικών κινημάτων: του ευρωπαϊκού αντιαμερικανισμού και του αμερικανικού αντιευρωπαϊσμού. Η αποπομπή των ΗΠΑ από την επιτροπή ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών πριν από δύο μήνες πυροδότησε μια σειρά αντιευρωπαϊκών άρθρων στον αμερικανικό Τύπο. Τις τελευταίες ημέρες η αντιευρωπαϊκή αρθρογραφία τροφοδοτήθηκε εκ νέου από την προβολή σε όλα τα τηλεοπτικά δίκτυα στιγμιοτύπων από τις διαδηλώσεις ενάντια στον πρόεδρο των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια της πρώτης ευρωπαϊκής περιοδείας του. Κύριο θέμα του συγκροτούμενου αντιευρωπαϊκού λόγου η υποτιθέμενη ανάγκη της Ευρώπης να χρησιμοποιήσει τις ΗΠΑ ως αντίπαλο δέος σε μια προσπάθεια άμβλυνσης των ενδοευρωπαϊκών διενέξεων και ενδυνάμωσης της κλυδωνιζόμενης ευρωπαϊκής ταυτότητας. Οι υποστηρικτές σκοτεινότερων σεναρίων διαβλέπουν επίσης τη διάθεση της Ευρώπης να παίξει αποσταθεροποιητικό ρόλο όσον αφορά τα στρατηγικά συμφέροντα των ΗΠΑ στην Ανατολική Ασία και στη Μέση Ανατολή.
Από την άλλη πλευρά τα θέματα και σενάρια του σύγχρονου αντιαμερικανισμού τόσο στην αριστερή όσο και στη συντηρητική εκδοχή του είναι βέβαια εξαιρετικά οικεία και γνώριμα: εμμονή στη θανατική ποινή, αντιπεριβαλλοντική ενεργειακή πολιτική, πολεμικοί εξοπλισμοί, συστηματική προσπάθεια πλανητικής επέκτασης της οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής κυριαρχίας των ΗΠΑ.
Τόσο ο αντιαμερικανισμός όσο και ο αντιευρωπαϊσμός αποτελούν πολιτικά φαινόμενα με μακρόχρονη ιστορία και στις δύο όχθες του Ατλαντικού Ωκεανού. Οι πολιτισμικές καταβολές των δύο φαινομένων εντοπίζονται βέβαια στην ιστορία της ευρωπαϊκής πρόσληψης της Αμερικής και της αμερικανικής πρόσληψης της Ευρώπης κατά τη διάρκεια της νεότερης περιόδου. Στο επιστημονικό επίπεδο η ιστορία των αμοιβαίων αυτών προσλήψεων παραμένει σε μεγάλο βαθμό αδιερεύνητη. Στο πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο συχνά αποσιωπάται. Ποιες είναι, για παράδειγμα, οι ιστορικές και πολιτισμικές καταβολές του οικείου μας αντιαμερικανισμού; Και ποια είναι η σχέση μεταξύ του μεταπολεμικού αντιαμερικανισμού και των πρότερων προσλήψεων της Αμερικής στον ευρωπαϊκό χώρο;
Οι περισσότεροι μελετητές του φαινομένου τοποθετούν την αρχή του στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου και παρακολουθούν τις μεταλλάξεις του μέσα από τους μετασχηματισμούς της αριστερής κουλτούρας στον ευρωπαϊκό χώρο. Ωστόσο η εμπλοκή της αριστερής πολιτικής κουλτούρας με την Αμερική άρχισε πολύ νωρίτερα.
Η «Αμερική» ως ιδέα, αναπαράσταση και κοινωνική πραγματικότητα πρωτοεμφανίζεται στις εκφράσεις του ευρωπαϊκού κοινωνικού οραματισμού σχεδόν παράλληλα με την πρώτη φάση της ανάδυσης των ΗΠΑ ως παγκόσμιας δύναμης στα τέλη του 19ου και τις απαρχές του 20ού αιώνα. Στο διεθνές πεδίο η αναδυόμενη υπερδύναμη έδωσε το στίγμα της με τη συμμετοχή της στον ισπανοαμερικανικό πόλεμο και την κατάληψη των Φιλιππινών το 1898. Στο εσωτερικό πεδίο το στίγμα δόθηκε μέσα από το μακροχρόνιο εγχείρημα συγκρότησης μιας ομοιογενούς κοινωνίας με τη δυνατότητα να αντλεί τη συνοχή της από την ελεγχόμενη συντήρηση των διαφορετικών συστατικών στοιχείων της. Το εγχείρημα του πολιτισμικού πλουραλισμού και της αμερικανοποίησης των κοινοτήτων των μεταναστών χρησιμοποίησε την αρχή ότι η συνοχή των σύγχρονων κοινωνιών βασίζεται στη μετατροπή των πολιτισμικών και εθνοτικών διαφορών σε απλές παραλλαγές της μιας και ενιαίας εθνικής ταυτότητας.
Κατά την ίδια περίοδο εικόνες και αναπαραστάσεις της αμερικανικής ζωής και κουλτούρας αρχίζουν να παίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των ευρωπαϊκών κοινωνικών οραμάτων. Η Αμερική αρχίζει σταδιακά να αποτελεί μαγνήτη για μια σειρά ευρωπαίους οραματιστές. Ευρωπαίοι κοινωνικοί μεταρρυθμιστές επισκέπτονται συχνά τις αμερικανικές μητροπόλεις, καταδικάζουν σε πολλές περιπτώσεις το πολιτικό και διοικητικό σύστημα των ΗΠΑ, αλλά παράλληλα έλκονται από τις νέες μορφές κοινωνικότητας και τους μηχανισμούς διαχείρισης της δημόσιας σφαίρας που συναντούν. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα η ιδέα της κατασκευής νέων μορφών κοινωνικών σχέσεων και πρακτικών και της δυνατότητας συστηματικού ελέγχου της ίδιας της διαδικασίας κατασκευής αιχμαλώτισε τη φαντασία των κοινωνικών οραματιστών στον ευρωπαϊκό χώρο. Ενας τεράστιος όγκος λογοτεχνικής και επιστημονικής παραγωγής τροφοδοτήθηκε από αυτή τη φαντασία. Από τα ενθουσιώδη δοκίμια του Λένιν σχετικά με τον κοινωνικό ρόλο των δημόσιων βιβλιοθηκών στις αμερικανικές μεγαλουπόλεις ως τις λογοτεχνικές αναφορές του Η. G. Wells στην Αμερική ως το εργαστήριο πειραματισμού για το πιθανό μέλλον της Ευρώπης η Αμερική αποτέλεσε κύριο σύμβολο του ευρωπαϊκού κοινωνικού οραματισμού κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
Κάθε ουτοπία όμως μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε δυνατό άλλοθι. Η φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η πρόσδεση των δυτικοευρωπαϊκών χωρών στο άρμα του Ψυχρού Πολέμου έδωσαν το έναυσμα του μεταπολεμικού αριστερού αντιαμερικανισμού. Από πού όμως αντλήθηκε το υλικό για τη συγκρότηση της αντιαμερικανικής κουλτούρας της ευρωπαϊκής Αριστεράς; Και τι απέγινε με την «Αμερική» ως σύμβολο της δυνατότητας για κοινωνική αλλαγή; Σε μεγάλο βαθμό η «Αμερική» του αντιαμερικανικού λόγου δεν ήταν παρά το ανεστραμμένο είδωλο της ευρωπαϊκής ουτοπικής «Αμερικής» του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Ο ίδιος μηχανισμός κατασκευής της «Αμερικής» ως συμβόλου για την έκφραση ευρωπαϊκών κοινωνικών οραμάτων λειτούργησε για την κατασκευή της «Αμερικής» ως συμβόλου της ευρωπαϊκής δυστοκίας των μεταπολεμικών δεκαετιών.
Η ιστορία των ευρωπαϊκών προσλήψεων της Αμερικής καταδεικνύει ότι τα ευρωπαϊκά οράματα του 20ού αιώνα σε πολλές περιπτώσεις πήραν τη μορφή ιδιότυπων αμερικανικών ονείρων. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα οι έννοιες της Ευρώπης και της Αμερικής κατασκευάστηκαν πολιτικά και πολιτισμικά σε στενή συνάρτηση. Η απεξάρτηση της μιας έννοιας από την άλλη είναι προβληματική τόσο στο επίπεδο της πολιτικής όσο και σε εκείνο της έρευνας. Το ερώτημα που προκύπτει τελικά είναι: Ποια Ευρώπη πολεμά ο αντιαμερικανισμός και ενάντια σε ποια Αμερική μαίνεται ο σύγχρονος αντιευρωπαϊσμός; Και βέβαια τι είδους άλλοθι παρέχει ο αντιαμερικανικός λόγος στην ευρωπαϊκή Αριστερά, ιδιαίτερα όταν εισέρχεται στην τροχιά άλλων μορφών αντιαμερικανικού συντηρητικού λαϊκισμού;
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι ιστορικός και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης.
