Τέχνη και εξουσία, τέχνη και πολιτική: Διαλεκτικό ζεύγος αμφίσημο. Η ιστορία της τέχνης μαρτυρεί άλλοτε δεσμούς αρμονίας με καρπούς που σημάδεψαν την ιστορία, άλλοτε σχέσεις άνομες που οδήγησαν σε τερατογονία. Οι τυραννικές εξουσίες και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, που αποσκοπούν στον προγραμματικό έλεγχο κάθε μορφής έκφρασης, εικονογραφούν επιδεικτικά αυτή την τερατογονία.
Είναι ο πολιτισμός χώρος αυθύπαρκτος και περιχαρακωμένος που αναπτύσσεται ανεξάρτητα από την πολιτική; Αυτή τη ριζοσπαστική θέση δεν την υποστηρίζει ούτε η ιστορία ούτε η σύγχρονη αντίληψη για τον ρόλο, τη λειτουργία και τις ευθύνες του κράτους. Απόδειξη η κάπως υστερογενής δημιουργία των υπουργείων Πολιτισμού, που απέσπασαν και αυτονόμησαν ένα τμήμα από τις αρμοδιότητες του υπουργείου Παιδείας.
Στην πραγματικότητα ο πολιτισμός αποτελεί οργανικό και υπαρξιακό μέρος της παιδείας από την οποία δεν μπορεί να αποσπαστεί με μια θεσμική πράξη. Αλλιώς το σύστημα της παιδείας καταρρέει. Το υπουργείο Παιδείας οφείλει να ασχοληθεί με τον πολιτισμό ως υποδομή ενώ το υπουργείο Πολιτισμού ασχολείται με τον πολιτισμό ως υπερδομή, ως εποικοδόμημα. Το ένα προϋποθέτει το άλλο.
Πολιτισμός όμως δεν είναι μόνο τα έργα τέχνης, η δημιουργία τους, η χρήση και η απόλαυσή τους. Είναι ένα ολόκληρο σύστημα που καθορίζει τη ζωή, τη σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και με τους άλλους, το ύφος ζωής και το ήθος του ατόμου και του πολίτη, το πλαίσιο στο οποίο ζούμε, κινούμαστε και εργαζόμαστε, τη σχέση μας με τον κόσμο και με τη φύση. Γι’ αυτό ευθύνη για τον πολιτισμό δεν έχει μόνο το φερώνυμο υπουργείο αλλά η πολιτική γενικά. Κάθε κυβερνητικό πρόγραμμα, κάθε απόφαση πολιτική, εμπεριέχει εγγενώς την ευθύνη του πολιτισμού. Οι απάνθρωπες πόλεις με τα τσιμεντένια κλουβιά όπου ζούμε είναι έγκλημα κατά του πολιτισμού και είναι ευθύνη πολιτική. Εργο πολιτισμού είναι το νέο μητροπολιτικό δίκτυο της Αθήνας με τα καλά έργα τέχνης που το κοσμούν. Τα δάση που καίγονται, τα νερά και ο αέρας που ρυπαίνονται είναι θανάσιμα πλήγματα κατά του πολιτισμού. Η φτώχεια, η ανεργία, η βία δεν συμβιώνουν με τον πολιτισμό.
Ας μιλήσουμε όμως και για τον ρόλο του υπουργείου Πολιτισμού. Η γνώμη μου είναι πως οι τέχνες αναπτύσσονται ελεύθερα και τότε ευδοκιμούν. Η υπερπροστασία μπορεί να οδηγήσει σε νοσηρές παρεκκλίσεις. Η δημιουργία θεσμών που θα ενθαρρύνουν την ελεύθερη καλλιτεχνική δημιουργία και θα βοηθούν στη διακίνησή της είναι κατά την άποψή μου από τις προτεραιότητες του ΥΠΠΟ και πιστεύω ότι τα τελευταία χρόνια έγιναν πολλά σ’ αυτόν τον τομέα. Η προστασία, η ανάδειξη, η προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς με τον εκσυγχρονισμό των μουσείων και τη δημιουργία νέων είναι από τα πιο επιτακτικά θέματα που πρέπει να λύσει η ηγεσία του ΥΠΠΟ και γνωρίζω ότι ένα μέρος αυτού του προγράμματος είναι σε εξέλιξη.
Μουσεία και κέντρα σύγχρονης τέχνης θα πρέπει να αποκτήσουν την υποδομή που χρειάζονται για να λειτουργήσουν. Η συμμετοχή μας σε διεθνείς εκθέσεις θα πρέπει να είναι πιο συστηματική. Θεσμοί που ενθαρρύνουν τη διακίνηση της τέχνης αμφίδρομα θα βοηθήσουν την καλή ελληνική τέχνη να διασπάσει τα στεγανά των συνόρων και να γίνει ευρύτερα γνωστή και στο εξωτερικό.
Και ένα πρόβλημα που πρέπει να απασχολήσει άμεσα και σοβαρά το ΥΠΠΟ, το ΥΠΕΧΩΔΕ και την τοπική αυτοδιοίκηση. Η Ελλάδα γέμισε απ’ άκρου σ’ άκρον με κακά κάκιστα έργα που υποδύονται τον ρόλο μνημείων ή γλυπτών που προορίζονται για καλλωπισμό. Ποιος θα προστατέψει το περιβάλλον ακόμη και ιστορικούς τόπους, όπως οι Δελφοί και η Ολυμπία, απ’ αυτή την προσβολή; Δεν προτείνω λύση, διαπιστώνω με οδύνη ένα πρόβλημα που έχει πάρει τη μορφή εθνικής επιδημίας.
Η κυρία Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα είναι καθηγήτρια της Ιστορίας της Τέχνης και διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης.
