Οι εθνικές εορτές έχουν μια συγκεκριμένη σημασία για κάθε λαό όπως οι σημαντικές ημερομηνίες στη ζωή των ατόμων. Και στις δύο περιπτώσεις σηματοδοτούν την ταυτότητα και τη μοναδικότητα του εορτάζοντος μέσω σημαντικών σημείων στη διαδρομή του ως το παρόν. Πέρα όμως από αυτή την απλοϊκή και μάλλον ρομαντική πλευρά υπάρχει και μια άλλη, πιο ρεαλιστική ερμηνεία των εθνικών εορτών ως σημαντικών μέσων για τη διατήρηση και την περαιτέρω ενίσχυση της κοινωνικής και πολιτιστικής συνοχής μέσα στο πλαίσιο του κράτους. Αυτό τοποθετεί το κράτος στον ρόλο ενός χορηγού συγκεκριμένης συλλογικής μνήμης και ανάλογων τελετουργικών πολιτικής μυθοπλασίας. Οι επίσημες αργίες εμπίπτουν στην κατηγορία των «επινοημένων παραδόσεων» και αποτελούν τη δικαιολόγηση του νοήματος της ύπαρξης του κράτους, ενισχυόμενες από τα υπόλοιπα απαραίτητα μέσα και τελετουργικά, όπως τα εκπαιδευτικά εγχειρίδια, οι δημόσιες τελετές, τα δημόσια μνημεία, οι συλλογικές προσωποποιήσεις, οι σημαίες, οι ύμνοι και οι επέτειοι. Οι εθνικές εορτές είναι, υπό αυτή την έννοια, δημόσιοι εορτασμοί του πατριωτισμού ο οποίος θεωρείται «πολιτική θρησκεία».
Δυστυχώς η ίδια η ιστορική φύση των εθνικών εορτών τούς προσδίδει όχι μόνο τα θετικά συναισθήματα αφοσίωσης αλλά και αναπόφευκτες αρνητικές προβολές απέναντι στον «άλλον», τον εχθρό. Το θέμα των εθνικών εορτών είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στα Βαλκάνια. Δεν είναι μυστικό ότι όλες οι χώρες της περιοχής, ανεξάρτητες είτε εδώ και έναν αιώνα είτε εδώ και μόλις μια δεκαετία, μοιράζονται αμοιβαίες ιστορικές καταπιέσεις που συχνά απεικονίζονται στις εθνικές εορτές. Είναι δε αυτονόητο ότι οι Οθωμανοί (ή απλώς Τούρκοι) δεν είναι οι μόνοι που έχουν τον αρνητικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτική συλλογική μνήμη των Βαλκανίων.
Τα παραδείγματα των εθνικών εορτών της Δημοκρατίας της Μακεδονίας που ακολουθούν σκιαγραφούν μια κατά κάποιον τρόπο χαρακτηριστική πολιτική εορτασμού επετείων σημαντικών γεγονότων καθώς και τη σχετικότητα αυτού του σημαντικού χαρακτήρα ως αποτέλεσμα συνεχών ιδεολογικών ή πολιτικών αναθεωρήσεων. ‘Η, με άλλα λόγια, πώς η διαδικασία ανοικοδόμησης του κράτους και του έθνους επηρεάζει την επιλογή, την προώθηση και την ερμηνεία των εθνικών εορτών.
* 2 Αυγούστου: η παλαιότερη επέτειος
Είναι η παλαιότερη επέτειος που εορτάζεται επισήμως στη Δημοκρατία της Μακεδονίας και αφορά την εξέγερση που έγινε την Ημέρα του Προφήτη Ηλία, στις 2 Αυγούστου 1903 (Ιλιντέν). Αν υπάρχει τυπολογία των εθνικών εορτών, το Ιλιντέν ανήκει στην κατηγορία της «επικής ήττας». Οπως κάθε ιστορικό γεγονός αποτελεί ένα θέμα ανοιχτό προς συζήτηση και για διάφορες ερμηνείες, από την υπερβολική και σπαρακτική εξύμνηση ως την απόρριψη. Η εξέγερση φέρει την υπογραφή της Μυστικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης, γνωστής και ως TMORO και, ακόμη περισσότερο, ως VMRO. Οι στόχοι, οι μέθοδοι, τα προγράμματα, οι επιτυχίες και οι αποτυχίες, οι ιδεολογικές μεταλλάξεις αυτής της Οργάνωσης αποτελούν θέμα ακαδημαϊκών αντιπαραθέσεων. Οι ιστοριογραφίες των εθνών που νιώθουν ότι έχουν επηρεαστεί άμεσα από οτιδήποτε έχει να κάνει με τον «μακεδονικό αγώνα» του παρελθόντος (συμπεριλαμβανομένης και της μακεδονικής) έχουν να παρουσιάσουν πολλές διαφορετικές απόψεις για το Ιλιντέν. Ωστόσο η ισχυρή συναισθηματική απήχηση που έχει αυτό το γεγονός στους Σλαβομακεδόνες το έχει καταστήσει απαραίτητο στοιχείο της ρητορικής κυριολεκτικά όλων των κινημάτων που παρουσιάστηκαν ως πατριωτικά και μακεδονικά στο παρελθόν, ανεξάρτητα από την πολιτική τοποθέτησή τους. Εορταζόταν με λαμπρότητα από τους μακεδόνες μετανάστες της Βουλγαρίας και κρυφά κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου στο Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας.
Κατά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο η κομμουνιστική αντίσταση χρησιμοποίησε εκτεταμένα αυτή τη γιορτή για να κινητοποιήσει τους πολίτες. Εφθασε μάλιστα ως το σημείο να κατασκευάσει ένα «Δεύτερο Ιλιντέν» επιλέγοντας την ίδια ημερομηνία, τη 2α Αυγούστου 1944, για την κήρυξη της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας. Το «Δεύτερο Ιλιντέν» έγινε αναπόσπαστο μέρος του πρώτου, ως μεταφορά του αγώνα για την ανακήρυξη ανεξάρτητου κράτους, έστω και «μόνο» ως ομοσπονδιακής μονάδας μέσα στη Γιουγκοσλαβία.
Ο πλουραλισμός, η δημοκρατία και τελικά η ανεξαρτησία (1991) δεν επηρέασαν τον σημαντικό χαρακτήρα αυτής της γιορτής. Ο δυαδισμός της έγινε ωστόσο πιο εμφανής καθώς οι δύο κληρονομιές, του 1903 και του 1944, απετέλεσαν αντικείμενο εσωτερικών πολιτικών διαιρέσεων.
Ως αποτέλεσμα η Δημοκρατία της Μακεδονίας είχε μερικούς σκανδαλώδεις «παράλληλους εορτασμούς», με τους ηγέτες των κομμάτων (και του κράτους) να κάνουν διαφορετικούς απολογισμούς σε ομιλίες σε διαφορετικά μέρη. Τη απουσία του τουρκικού στρατού ο εχθρός αναζητείται σήμερα στα στρατόπεδα των πολιτικών αντιπάλων ή στους γείτονες. Ο κόσμος που παρακολουθεί από την τηλεόραση ασχολείται περισσότερο με την αριθμητική αναλογία των εθνικών σημαιών έναντι των αστεριών της Βεργίνας ή των λιονταριών και με τη συμπεριφορά των οπαδών των αντιπαρατιθέμενων κομμάτων (τα επεισόδια είναι πάντοτε πιο ενδιαφέροντα από τις ομιλίες).
Ωστόσο, παρά την εσωτερική πρόζα που ακούγεται την ημέρα αυτή, η 2α Αυγούστου εξακολουθεί να αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή θετικής εθνικής κινητοποίησης. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι με τους πρόσφατους προβληματικούς εορτασμούς και τις διαμάχες δημιουργήθηκε αυθόρμητα μια νέα ισορροπία ανάμεσα στα μηνύματα του 1903 και του 1944. Μάλλον η κοινωνία τα χρειάζεται και τα δύο. Ο,τι και αν σημαίνει ο όρος «εθνική συμφιλίωση», αυτή η γιορτή φαίνεται ότι είναι ένα από τα μέσα για την επίτευξή της.
* 11 Οκτωβρίου: τουφέκια και τριαντάφυλλα!
Είναι αλήθεια ότι οι ρίζες της γιορτής αυτής έχουν κατά κάποιον τρόπο γιουγκοσλαβική προέλευση. Στο πλαίσιο του γιουγκοσλαβικού δόγματος ότι οι δημοκρατίες της ομοσπονδίας ήταν «αδελφοί λαοί που πολέμησαν μαζί ενάντια στον φασισμό» και τη σχημάτισαν ως «τελικό και ύψιστο αποτέλεσμα των προσδοκιών τους για ελευθερία, δικαιοσύνη και ισότητα» καθεμιά από αυτές έπρεπε να καθορίσει και να εορτάζει την ημερομηνία κατά την οποία ξεκίνησε ο αγώνας εναντίον των κατακτητών στο έδαφός της. Οπως είδαμε την περασμένη δεκαετία αυτός ο ορισμός του κράτους κατέρρευσε μαζί με το ίδιο το κράτος. Η 11η Οκτωβρίου όμως παρέμεινε ως επέτειος της έναρξης του αντιστασιακού αγώνα της (Δημοκρατίας της) Μακεδονίας.
Η βαλκανική διάσταση της γιορτής αυτής είναι ωστόσο πιο ενδιαφέρουσα. Οι φασίστες κατακτητές εναντίον των οποίων ήχησαν «τα πρώτα τουφέκια» (όπως έχει μείνει η έκφραση) των νεαρών κομμουνιστών αγωνιστών για την ελευθερία στο Πρίλεπ και στο Κουμάνοβο ήταν Βούλγαροι και η βουλγαρική ιστοριογραφία παρουσιάζει μια διαφορετική εκδοχή επικεντρώνοντας την προσοχή της στην ποσότητα των λουλουδιών που οι Μακεδόνες έριχναν στους βούλγαρους απελευθερωτές κατά την άφιξή τους. Οι μεν λοιπόν θυμούνται τα τριαντάφυλλα, οι δε τα τουφέκια, οι πρώτοι μιλούν για «διοίκηση» και όχι για κατοχή, οι δεύτεροι για «μάρτυρες» που σκοτώθηκαν από αυτούς που έραιναν με λουλούδια. Αυτή ακριβώς η αντίφαση, οι αμοιβαίες αρνήσεις και η άκρατη μεροληψία αποτελούν εγγύηση για το ότι η 11η Οκτωβρίου θα παραμείνει στο εορτολόγιο. Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: «Κρατάμε ακόμη το πρώτο τουφέκι καθαρό».
* 8 Σεπτεμβρίου: η Ημέρα της Ανεξαρτησίας
Είναι η νεότερη εορτή στο πολιτικό εορτολόγιο και αναφέρεται στο δημοψήφισμα της 8ης Σεπτεμβρίου 1991 με το οποίο ο λαός αποφάσισε την απόσχιση από τη γιουγκοσλαβική ομοσπονδία και την κήρυξη ανεξάρτητου κράτους. Τη νύχτα εκείνη οι πλατείες είχαν γεμίσει κόσμο που τραγουδούσε τον εθνικό ύμνο, έκλαιγε και κουνούσε διάφορες εκδοχές-προτάσεις εθνικών σημαιών σε μια κατάσταση έκστασης. Η ζωντανή ανάμνηση της ημέρας αυτής την καθιστά μια πηγή υπερηφάνειας για τη σημερινή γενιά της πολιτικής κοινότητας της Δημοκρατίας της Μακεδονίας.
Δυστυχώς όμως η ευκαιρία για να αποτελέσει αυτή η γιορτή τον πρώτο μύθο πολιτικής αλληλεγγύης και ενότητας χάθηκε. Τα δημοψηφίσματα είναι συνήθως μια πρόσκληση για γενική συμμετοχή και κοινή ευθύνη πέρα από τις διαχωριστικές γραμμές των θεωρητικά χαμηλότερων επιπέδων της ταυτότητας όπως είναι η θρησκεία ή η εθνική καταγωγή. Εξαιτίας όμως διαφορών που είχαν ανακύψει σχετικά με το μελλοντικό καθεστώς των αλβανόφωνων της Δημοκρατίας της Μακεδονίας οι τελευταίοι απείχαν από το δημοψήφισμα. Ως αποτέλεσμα ένα σημαντικό ποσοστό των κατοίκων της Δημοκρατίας της Μακεδονίας, ενός εθνικά ομοιογενούς κράτους, εξακολουθεί να στέκεται ξεχωριστά, στο περιθώριο της γιορτής. Υπό αυτή την έννοια το όφελος από την ενοποιό δύναμη της Ημέρας της Ανεξαρτησίας δεν ήταν πλήρες. Ευτυχώς οι γιορτές δεν είναι τα μόνα μέσα για να διδάξει κανείς το κοινό συμφέρον.
* Στο άρθρο χρησιμοποιείται το όνομα «Δημοκρατία της Μακεδονίας» κατά την επιθυμία του γράφοντος.
Ο κ. Nikola Jordanovski είναι ιστορικός.
