Κινδυνεύει η δημοκρατία από τους δικαστές, όπως διατείνονται οι επικριτές του Συμβουλίου της Επικρατείας σε ό,τι αφορά κυρίως τη νομολογία του σε θέματα περιβάλλοντος και πολεοδομίας; Ορισμένοι πολιτικοί συχνά διατείνονται ότι δεν πρέπει να αφήνονται σημαντικές αποφάσεις στους δικαστές, αφού οι τελευταίοι δεν έχουν δημοκρατική νομιμοποίηση. Αντιθέτως, η εκτελεστική εξουσία έχει τέτοια νομιμοποίηση, αφού υποστηρίζεται από την εκλεγμένη Βουλή.
Το επιχείρημα στηρίζεται σε μια διαδεδομένη αλλά κατά βάθος περίεργη έννοια της δημοκρατίας. Κατά την απλούστερη εκδοχή της, η άποψη αυτή υποστηρίζει ότι δημοκρατία σημαίνει απλώς τη διακυβέρνηση από την πλειοψηφία. Η απλή αυτή ιδέα δεν αρκεί όμως για να θεμελιώσει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Οι κυβερνητικές αποφάσεις δεν είναι αποφάσεις της πλειοψηφίας. Είναι αποφάσεις της ηγεσίας του κόμματος που εξασφάλισε τη σχετική πλειοψηφία στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές. Αρα δεν είναι βέβαιο ότι κάθε απόφασή της έχει την έγκριση των περισσοτέρων εκλογέων κάθε φορά. Αρα το επιχείρημα από την πλειοψηφία δεν νομιμοποιεί πάντοτε την κυβέρνηση και δίνει το δικαίωμα στην Εκκλησία, για παράδειγμα, να εγείρει παράλληλες αξιώσεις νομιμοποίησης. Μάλιστα, τα δικαστήρια μπορεί κάλλιστα να έχουν σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση ή σε όλες τις περιπτώσεις τη μεγάλη έγκριση της πλειοψηφίας. Χωρίς να κάνουμε δημοψηφίσματα κάθε εβδομάδα δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τη δημοτικότητα ούτε των δικαστικών αποφάσεων ούτε της διοίκησης ούτε οιουδήποτε άλλου.
Οι συνταγματικοί κανόνες
Αφού η απλή εκδοχή δεν αρκεί, ίσως θα έπρεπε να προστρέξουμε σε μια πιο σύνθετη. Δημοκρατία είναι προχωράει η διαδεδομένη αντίληψη μια διαδικασία που λύνει το πρόβλημα της πολιτικής εξουσίας με την πρακτική των περιοδικών εκλογών. Εδώ δεν έχουμε το πλάσμα της διαρκούς έγκρισης της πλειοψηφίας αλλά το διαδικαστικά πρόσφορο σύστημα της περιοδικής έγκρισης. Η διαδικασία έχει από μόνη της αξία. Αλλά και αυτό το επιχείρημα είναι περίεργο. Αφού δεν εξασφαλίζεται σε κάθε απόφαση η βούληση της πλειοψηφίας, γιατί να έχουμε αυτή τη διαδικασία και όχι κάποια άλλη; Μια φωτισμένη τυραννία, λόγου χάριν, θα εξασφάλιζε εξίσου σίγουρα διαδικαστικά αποτελέσματα. Γιατί προτιμάται η περιοδική εκλογή αντιπροσώπων; Δεν έχουμε κανέναν λόγο να την προτιμούμε ως απλή διαδικασία, αφού και ακριβή είναι και πολύπλοκη και κάποτε ατελέσφορη.
Η αλήθεια είναι ότι η έννοια της δημοκρατίας είναι πολύ πιο σύνθετη απ’ ό,τι υποστηρίζει η διαδεδομένη άποψη. Δεν είναι η απόλυτη κυριαρχία της πλειοψηφίας, όπως και αν μπορούσε ποτέ αυτό να οργανωθεί. Αν η πλειοψηφία σε μια χώρα ψήφιζε σήμερα έναν νέο Χίτλερ με σκοπό την εξόντωση μιας αντιπαθούς μειοψηφίας, οι πράξεις εξόντωσης δεν θα ήταν «δημοκρατικές» ούτε με κανέναν άλλον τρόπο νομιμοποιημένες. Η δημοκρατία είναι ένα σύνολο κανόνων που εγγυώνται ότι όλοι έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν εξίσου στη συλλογική διακυβέρνηση και αυτό θεμελιώνει την καθολική ψηφοφορία. Είναι ένα σύνολο ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων, όχι μια βολική διαδικασία ή μια εν λευκώ εξουσιοδότηση στην οποιαδήποτε πλειοψηφία. Οι κανόνες της δημοκρατίες πρέπει να είναι δημόσιοι, και για αυτό συνήθως αποτυπώνονται σε ένα Σύνταγμα, αλλά πρέπει να είναι και σεβαστοί. Γι’ αυτόν τον λόγο, αρχής γενομένης από την Αμερική στις αρχές του 19ου αιώνα, η δημοκρατία αναγνωρίζει στους δικαστές το δικαίωμα να ελέγχουν τις κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες ως προς τον σεβασμό που δείχνουν στους συνταγματικούς κανόνες. Την άποψη αυτή υιοθετούν τώρα όλες οι ευρωπαϊκές χώρες είτε έχουν ειδικά συνταγματικά δικαστήρια είτε όχι.
Αρα κινδυνεύει η δημοκρατία από τις υπερβολικές εξουσίες των δικαστών; Οχι, αν οι δικαστές προστατεύουν τον πολίτη από την αντιδημοκρατική αυθαιρεσία της εξουσίας που παραβιάζει την ισότητα δικαιωμάτων του πολίτη. Το αντίθετο μάλιστα. Στη νεότερη εποχή, ο κύριος κίνδυνος προέρχεται από τις κομματικές πλειοψηφίες που λόγω της κομματικής πειθαρχίας μπορούν να μονοπωλούν ανεξέλεγκτα την εξουσία δίχως θεσμικά αντίβαρα στο κοινοβούλιο. ο χρηματισμόςκαι η διαφθορά είναι ακραίες μορφές κατάχρησης εξουσίας. Υπάρχουν και άλλες μέθοδοι κακής άσκησης της εξουσίας που μπορούν να εξουδετερώσουν τον απλό πολίτη και τα δικαιώματά του. Μία από αυτές είναι η χαλαρότητα του κράτους δικαίου, με άλλα λόγια η πλημμελής εφαρμογή των νόμων, που τους αφήνει στην αυθαίρετη κρίση τής εκάστοτε διοίκησης. Η ευνοιοκρατία, δηλαδή η εξάρτησή μας από τα διάφορα «μέσα», δυναμώνει την εξουσία και ταπεινώνει τον πολίτη. Δεν ταιριάζει σε μια πραγματική δημοκρατία.
Ο κ. Παύλος Ελευθεριάδης είναι λέκτωρ Νομικής στη London School of Economics.
