Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου στις ΗΠΑ διάφορες πολιτικές και κοινωνικές οργανώσεις της χώρας κατήγγηλλαν τον θεσμικό αποκλεισμό μεγάλου τμήματος του πληθυσμού από τη διαδικασία εκλογής. Ο ορισμός της περίφημης φράσης «Εμείς ο Λαός» του αμερικανικού συντάγματος εξακολουθεί να αποτελεί αντικεί, μενο διαμάχης στη χώρα-σύμβολο της δημοκρατικής διακυβέρνησης στη σύγχρονη εποχή. Και ενώ το όνειρο του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ κατά τη δεκαετία του ’50 ότι σύντομα θα πέσουν οι διαχωριστικές γραμμές που κατακερματίζουν το αμερικανικό έθνος παραμένει για πολλούς ανεκπλήρωτο, τα ερωτήματα περί δημοκρατίας επανατίθενται σήμερα με ιδιαίτερη ένταση: Ποια είναι η σχέση μεταξύ ισότητας και διαφοράς στο εσωτερικό της αμερικανικής δημοκρατίας; Ποιοι είναι οι αποκλεισμοί που συνεπάγεται κάθε φορά ο ορισμός του «εμείς ο Λαός»;
Στη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων τα ερωτήματα αυτά απασχόλησαν μια σειρά ευρωπαίων διανοουμένων και ανθρώπων της πολιτικής που μελέτησαν ως εξωτερικοί παρατηρητές την αμερικανική κοινωνία και το πολιτικό σύστημά της. Η χαρακτηριστικότερη ίσως φιγούρα σε αυτή τη στρατιά ευρωπαίων μελετητών της αμερικανικής πολιτείας ήταν ο Γάλλος Αλέξης ντε Τοκβίλ. Ο Τοκβίλ επισκέφθηκε τις ΗΠΑ το 1831-12 για εννέα μήνες με άμεσο στόχο τη συγγραφή μελέτης σχετικής με το σωφρονιστικό σύστημα των ΗΠΑ. Αποτέλεσμα της επίσκεψης αυτής ήταν η δημοσίευση μιας από τις πιο εμπεριστατωμένες ως σήμερα μελέτες περί της αμερικανικής πολιτείας με τίτλο «Η Δημοκρατία στην Αμερική». Ο Τοκβίλ απέδωσε την εδραίωση της δημοκρατίας στην Αμερική στη μαζική έλευση των μεταναστών στη χώρα αυτή. Παρατήρησε ότι «οι μετανάστες που ήλθαν να εγκατασταθούν στην Αμερική από τις αρχές του 17ο αιώνα συνήγαγαν κατά κάποιον τρόπο την αρχή (principle) της δημοκρατίας από όλες αυτές εναντίον των οποίων η αρχή αυτή μαχόταν μέσα στις παλιές κοινωνίες της Ευρώπης, και τη μεταφύτευσαν μόνη της στις ακτές του Νέου Κόσμου. Εκεί η αρχή αυτή μπόρεσε να βλαστήσει ελεύθερα και, συμβαδίζοντας με τα ήθη, να αναπτυχθεί ειρηνικά μέσα στο καθεστώς του νόμου» (Αλέξης ντε Τοκβίλ, Η Δημοκρατία στην Αμερική, Αθήνα, Στοχαστής, 1996-67, σ. 49). Η τάση για τελειοποίηση του πολιτικού συστήματος οφείλεται κατά τον Τοκβίλ στο «θορυβώδες ανακάτεμα των τάξεων, των πολιτισμών και των ηθών».
Συναινετικός πλουραλισμός
Πραγματικά η εθνοτική πολυφωνία του αμερικανικού εθνικού σώματος θεωρήθηκε και από μεταγενέστερους μελετητές εγγενές χαρακτηριστικό της δημοκρατίας. Σταδιακά μάλιστα η δημοκρατία ταυτίστηκε σχεδόν με την έννοια του πολιτισμικού πλουραλισμού όπως αυτή αναπτύχθηκε από αμερικανούς μελετητές των αρχών κιόλας του 20ού αιώνα. Οπως παρατηρούσε τότε ο Οράτιος Κάλεν στο σημαντικό βιβλίο του Κουλτούρα και Δημοκρατία στην Αμερική (1924), η ουσία του δημοκρατικού πολιτεύματος έγκειται στην ικανότητά του να ενσωματώνει την πολιτισμική διαφορετικότητα με τρόπο ώστε οι διαφορετικές πολιτικές, οικονομικές, εθνοτικές κουλτούρες να λειτουργούν συμπληρωματικά η μία προς την άλλη.
Η ανάπτυξη της έννοιας του πολιτισμικού πλουραλισμού ενός προδρόμου της σύγχρονής μας έννοιας της πολυπολιτισμικότητας επηρέασε την ιδεολογία περί αμερικανικής δημοκρατίας με δύο τουλάχιστον τρόπους:
1. Η αμερικανική δημοκρατία θεωρήθηκε ως μοντέλο του τρόπου διαχείρισης εθνικών, πολιτισμικών, πολιτικών διαφορών σε διεθνές επίπεδο. Συνδέθηκε έτσι με τα βασικά δόγματα της εξωτερικής αμερικανικής πολιτικής και σε διάφορες περιστάσεις παρείχε την ιδεολογική κάλυψη για στρατιωτικές και πολιτικές παρεμβάσεις παγκοσμίως.
2. Η πλουραλιστική σημασιοδότηση της δημοκρατίας οδήγησε σε παραγνώριση των κοινωνικών, φυλετικών και οικονομικών ανταγωνισμών που αποτελούν εξ ορισμού συνάρτηση της διαφορετικότητας.
Τι σημαίνει αυτό το δεύτερο στοιχείο για τη σχέση μεταξύ δημοκρατίας και μειονοτήτων στη σύγχρονη αμερικανική πολιτική πραγματικότητα; Ηδη από τις αρχές του 20ού αιώνα διάφοροι μελετητές είχαν επισημάνει ότι η συμπληρωματικότητα των εθνοτικών, φυλετικών και ταξικών διαφοροποιήσεων στο πλαίσιο του πλουραλισμού βασίστηκε σε μεθόδους επιφανειακής αμερικανοποίησης. «Η εκμάθηση της αγγλικής γλώσσας, η καθολική ψήφος και η καλλιέργεια αμερικανικού πατριωτισμού στις κοινότητες των μεταναστών δεν πρόκειται να μεταβάλει ριζικά τη θέση τους στο περιθώριο της αμερικανικής πολιτείας» υποστήριξε στις αρχές του αιώνα ο βρετανός μελετητής της Αμερικής, Η. G. Wells. Αντίστοιχα ο διάσημος αφροαμερικανός ιστορικός W.Ε.Β. Dubois διατύπωνε στις αρχές του αιώνα την άποψη που αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο του κινήματος των πολιτικών δικαιωμάτων στις ΗΠΑ, ότι «το πρόβλημα του 20ού αιώνα είναι η διαχωριστική γραμμή του φυλετικού χρώματος».
Ας δούμε τι ρόλο έπαιξε αυτή η διαχωριστική γραμμή στη διαμόρφωση και λειτουργία της αμερικανικής δημοκρατίας. Η καθολική ψήφος των λευκών ανδρών θεσπίστηκε στις ΗΠΑ ήδη από το 1860 και σταδιακά επεκτάθηκε στις λευκές γυναίκες από το 1920. Εντούτοις η πλήρης ένταξη άλλων φυλετικών ομάδων στην πλουραλιστική δημοκρατία καθυστέρησε. Το ιδιόμορφο νομικό καθεστώς των Ινδιάνων ούτε πολίτες, αλλά ούτε αλλοδαποί τους στέρησε για πολλές δεκαετίες το δικαίωμα της ψήφου, σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα όπως εκείνη της Πολιτείας της Αριζόνα, ως το 1948. Στην περίπτωση των μαύρων Αμερικανών το δικαίωμα της ψήφου δεν εφαρμόστηκε καθολικά σχεδόν ως το 1965 όταν το κράτος ανέλαβε πρωτοβουλίες για την ένταξή τους στο εκλογικό σύστημα. Από την άλλη πλευρά οι πολίτες του Πόρτο Ρίκο αναγνωρίζονται σήμερα ως αμερικανοί πολίτες αλλά δεν έχουν δικαίωμα συμμετοχής στις προεδρικές εκλογές λόγω του ιδιότυπου καθεστώτος της χώρας τους. Το Πόρτο Ρίκο αποτελεί μέρος της αμερικανικής κοινοπολιτείας αλλά δεν αποτελεί ανεξάρτητη Πολιτεία των ΗΠΑ. Τέλος, ενώ τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας εντάχθηκαν νωρίς στο εκλογικό σώμα, η περιορισμένη διείσδυσή τους στην επίσημη πολιτική αντιπροσώπευση αντανακλάται στο γεγονός ότι για πρώτη φόρα στις φετινές εκλογές σε ένα από τα δύο κόμματα ορίστηκε υποψήφιος αντιπρόεδρος εβραϊκής καταγωγής.
Το δικαίωμα της ψήφου
Πώς διαπλέκονται λοιπόν οι κοινωνικές και φυλετικές διαχωριστικές γραμμές με τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος στις ΗΠΑ; Η διαπλοκή αυτή σήμερα διαφαίνεται με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο στην περίπτωση στέρησης των πολιτικών δικαιωμάτων σε άτομα που έχουν καταδικαστεί λόγω διάπραξης κακουργήματος. Σύμφωνα με τη νομοθεσία πολλών Πολιτειών μάλιστα η στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων δεν αφορά μόνο την περίοδο φυλάκισης, αλλά είναι ισόβια. Αν συνδέσουμε αυτή τη νομοθεσία με τη δραματική αύξηση του αριθμού των φυλακισμένων στις ΗΠΑ κατά την τελευταία δεκαετία, συνειδητοποιούμε τη δραματικότητα των στατιστικών στοιχείων και τις προεκτάσεις τους για τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σύμφωνα με επίσημες έρευνες το 1998 3,9 εκατομμύρια Αμερικανοί (ένας στους 50 ενήλικους πολίτες) στερούνταν των πολιτικών δικαιωμάτων τους ως αποτέλεσμα καταδικών. Αν προσθέσουμε σε αυτή την εικόνα τη σύνδεση μεταξύ της φυλετικής ταυτότητας του πολίτη και της αυστηρότητας των διωκτικών και δικαστικών αρχών, καταλήγουμε σε ακόμη πιο εντυπωσιακά συμπεράσματα. Σύμφωνα με τις ίδιες έρευνες του 1998 υπολογίζεται ότι 1,4 εκατομμύρια ή 13% του συνολικού πληθυσμού των μαύρων Αμερικανών στερούνται σήμερα των πολιτικών τους δικαιωμάτων. Η γεωγραφική συγκέντρωση αυτών των στοιχείων είναι ακόμη πιο αποκαλυπτική, αφού σε Πολιτείες όπως η Βιρτζίνια (που εκλέγει 13 αντιπροσώπους στο σώμα των εκλεκτόρων) 40% του μαύρων ανδρών δεν θα έχει τη δυνατότητα συμμετοχής στις προεδρικές εκλογές του 2000. Παρ’ όλη λοιπόν την ιστορική επικράτηση του φιλελεύθερου πλουραλισμού και της αρχής της πολυπολιτισμικότητας στις ΗΠΑ, η σχέση μεταξύ δημοκρατίας και μειονοτήτων εξακολουθεί σε μεγάλο βαθμό να διαμορφώνεται από τις παραδοσιακές κοινωνικές και φυλετικές διαχωριστικές γραμμές που χάραξαν την ιστορία των τελευταίων δύο αιώνων στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. *
* Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι ιστορικός και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης.
