Τι είναι η περίφημη κοινωνία πολιτών; Κατά τον επικρατέστερο ορισμό της είναι το τμήμα της κοινωνίας που κείται μεταξύ του δημόσιου χώρου και της οικογένειας· που εκτείνεται από την πόρτα του σπιτιού μας ως τις θύρες της εξουσίας. Περιλαμβάνει θεσμούς, οργανώσεις, άτομα και, γενικώς, όλα τα κοινωνικά υποκείμενα που διαβιούν και ενεργούν στον ενδιάμεσο αυτόν χώρο.


Μετά τον δισαιωνόβιο αυτόν ορισμό (τον χρωστούμε στον Hegel), δεν γνωρίζω να προτάθηκε άλλος, καλύτερος, που να ορίζει με τρόπο θετικό και ακριβή, που να ανταποκρίνεται σε πειστικές περιγραφές, ιστορικές ή κοινωνιολογικές, που να στηρίζεται σε εμπειρικό υλικό και να μην είναι εντελώς θεωρητικός σαν αυτόν. Αυτός πάντως μου φαίνεται μάλλον αόριστος. Ορίζει έναν υποθετικό, θεωρητικό «χώρο»· και αυτόν τον χώρο, τον «τόπο» της κοινωνίας πολιτών, τον ορίζει διά της εις άτοπον απαγωγής. Είναι αρνητικός, δεν είναι θετικός· δεν μας λέει τι ακριβώς είναι η κοινωνία πολιτών, μας λέει τι δεν είναι.


Με βάση αυτόν τον ορισμό, τώρα, αν συγκρίνουμε την κοινωνία πολιτών (ΚΠ) με το πλέγμα εξουσίας αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για δύο εντελώς διαφορετικές έννοιες. Η ΚΠ ορίζεται κατ’ αντιδιαστολή προς τη δημόσια σφαίρα. Και επειδή κείται πέραν της εξουσίας, υποτίθεται ότι στέκεται και εναντίον της: ότι την ελέγχει όταν δεν της αντιστέκεται. Ενώ το πλέγμα εξουσίας διαπλέκεται γύρω από το κράτος και ασκεί εξουσία (δεν θα επαναλάβω εδώ τον ορισμό του πλέγματος: πέρυσι είχα αφιερώσει αρκετές επιφυλλίδες στο θέμα· με το οποίο εξάλλου μας έχει όλους εξοικειώσει η ακατάσχετη φλυαρία όσων ανακάλυψαν ξανά προσφάτως τον τροχό, δηλαδή τα «διαπλεκόμενα»).


Δύο διαφορετικές έννοιες: και όμως στο πλέγμα εξουσίας συμμετέχουν συχνά οι οργανώσεις και οι θεσμοί της ΚΠ. Αυτό αντιφάσκει προς τον ορισμό: πώς γίνεται να συμμετέχει στην κρατική εξουσία ένα κοινωνικό υποκείμενο που, εξ ορισμού, κείται εκτός του δημόσιου χώρου;


Για να δείξω την αντίφαση με ένα παράδειγμα θα επικαλεσθώ τις περίφημες λέσχες της βρετανικής κοινωνίας (πολιτών). Εκ πρώτης όψεως, οι λέσχες πληρούν αμφότερες τις προϋποθέσεις του ορισμού. Δεν είναι δημόσιοι θεσμοί αφού δεν διέπονται από το δημόσιο δίκαιο και είναι καθαρώς ιδιωτικοί σύλλογοι, ενίοτε μάλιστα άτυποι. Και δεν εντάσσονται στον χώρο της οικογένειας· ένας από τους σκοπούς των μελών τους άλλωστε είναι να αποφύγουν τη συνεχή οικογενειακή θαλπωρή.


Ενας άλλος σκοπός των μελών ωστόσο (και εδώ αρχίζει η αντίφαση) είναι να αποκτήσουν, μέσω της λέσχης, πρόσβαση στα κέντρα εξουσίας. Παραδείγματος χάριν, η πασίγνωστη λέσχη που ακούει στο όνομα Reform Club, αφορά καταφανώς τον δημόσιο βίο και στοχεύει καταφώρως την πολιτική ­το λέει και το όνομά της. Αλλωστε το ότι τα μέλη των λεσχών ήταν πάντοτε άνδρες δείχνει ότι ίσως τους ενδιαφέρει, πράγματι, αφού ξεφύγουν από τη ρουτίνα της οικογένειας να καταφύγουν στην αγκάλη της εξουσίας.


Να, λοιπόν, που ορισμένες οργανώσεις της ΚΠ, μολονότι στη θεωρία πληρούν όλες τις προϋποθέσεις του ορισμού, στην πραγματικότητα τον διαψεύδουν.


Βεβαίως, ένας ένθερμος υποστηρικτής της ΚΠ θα μπορούσε να αντιτάξει ότι το παράδειγμα δείχνει απλώς εξαιρέσεις που δεν διαψεύδουν τον κανόνα και ότι η ΚΠ, παρά τις εξαιρέσεις, υφίσταται κατά κανόνα πέραν της εξουσίας.


Εστω. Θα προσπαθήσω, λοιπόν, να φέρω άλλα παραδείγματα. Οπως είναι, π.χ., μια πανάκριβη λέσχη γκολφιστών σε μια φανταστική χώρα, π.χ. στη Σουηδική Αραβία: μια λέσχη σε μιαν έρημο όπου η χλόη δεν είναι αυτοφυής· μια λέσχη της οποίας τα μέλη είναι οι ισχυρότεροι οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες της χώρας. Τι είναι ένα τέτοιο νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου;


Τι είναι, άλλο παράδειγμα, ο ορειβατικός σύλλογος που εδρεύει στην πρωτεύουσα μιας χώρας και βοηθά τα μέλη του να αναρριχηθούν σε κρατικά αξιώματα; Τι είναι, στο άλλο άκρο του κοινωνικού φάσματος, ο ορειβατικός σύλλογος μιας μακρινής κωμόπολης που υποστηρίζει τον ορειβάτη δήμαρχο;


Μπορούμε όμως να επεκταθούμε και σε παραδείγματα λιγότερο φανταστικά. Τι είναι, π.χ., ο σύλλογος υπέρ της οπλοφορίας των πολιτών στις ΗΠΑ; Τι είναι η ομοσπονδία των κυνηγετικών συλλόγων της Γαλλίας ­ ή της Ελλάδας ­ και πώς εξηγούνται οι οξύτατες αντιθέσεις (αλλά και οι λυκοφιλικές συμμαχίες τους) με τις οικολογικές οργανώσεις; Ποιες είναι οι σχέσεις τους με τα κόμματα; Τι είναι η Βασιλική Λέσχη Αυτοκινήτου στη Μεγάλη Βρετανία; Και τι ήταν στην Ελλάδα η σνομπική και ιδιωτικότατη ΕΛΠΑ, η οποία είχε φθάσει να εκδίδει και οιονεί δημόσια έγγραφα, τις διεθνείς άδειες κυκλοφορίας και τα διεθνή διπλώματα οδηγού;


Τις απαντήσεις θα τις ψάξουμε προσεχώς. Και στο ψάξιμο θα φανεί, ελπίζω, ότι ο παραδοσιακός ορισμός της ΚΠ αντιφάσκει επειδή την εξιδανικεύει.


* Ο κ. Γιώργιος Β. Δερτιλής είναι καθηγητής της Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.