Το 1829 ο Αδαμάντιος Κοραής έπλασε τη λέξη πολιτισμός για να αποδώσει στα Ελληνικά μια λέξη που είχαν δημιουργήσει οι Γάλλοι μερικές δεκαετίες πριν (1756), τη λέξη civilisation. Ο πολύς Κοραής, ωστόσο, δεν επινόησε μια δική του λέξη. Πήρε την αρχαία λέξη πολιτισμός, που τη χρησιμοποιούσαμε στην αρχαία Ελλάδα με άλλη σημασία (σήμαινε «τη διαχείριση δημοσίων υποθέσεων») και ­ όπως το συνήθιζε ­ της έδωσε νέο περιεχόμενο, νέα σημασία. Σκόπιμα επέλεξε μια λέξη που συνδέεται άμεσα με τη λέξη πολίτης (πολίτης – + -ισμός), για να μείνει κοντά στη γαλλική λέξη civilisation, η οποία ανάγεται στο λατινικό civilis «πολιτικός» από το civis «πολίτης».


Πολλούς αιώνες πριν, τον 5/4 π.Χ. αιώνα, πλάσθηκε από τους Ελληνες η β’ λέξη που μας ενδιαφέρει, η λέξη πολιτική (κατά παράλειψη τού τέχνη ή τού επιστήμη). Τη βρίσκουμε στον Πλάτωνα αλλά και στον Αριστοτέλη (ο οποίος μάλιστα περιλαμβάνει μέσα στην πολιτική και την ηθική). Η λέξη παράγεται από το πολίτης, κι αυτό από το πόλις. Η λέξη πολιτική από τα Ελληνικά θα περάσει στις άλλες γλώσσες (politics, politique, Politik κ.τ.λ.), δηλ. θα γίνει μια από αυτές που λέμε διεθνείς λέξεις, όσο κι αν για τον ξένο δεν έχει φυσικά η λέξη την ετυμολογική και σημασιολογική διαφάνεια που έχει για τον ομιλητή της ελληνικής γλώσσας, ο οποίος αβίαστα συνδέει την πολιτική με τον πολιτικό, τον πολίτη και την πόλη.


Καλλιέργεια του πολίτη


Οι σχέσεις πολιτισμού και πολιτικής είναι ένα μεγάλο πρόβλημα γύρω από το οποίο υπάρχουν περισσότερες ­ συχνά αντικρουόμενες ­ απόψεις, και όχι λιγότερο συχνά άγνοια, αδιαφορία ή και σύγχυση. Δεν έχει δηλ. κατανοηθεί από τον πολιτικό κόσμο ­ και δεν αναφέρομαι μόνο στην Ελλάδα ­ η σημασία που έχει ο πολιτισμός, αν πράγματι μας ενδιαφέρει να χαράξουμε μια πολιτική ουσίας και προτεραιοτήτων, μια αληθινά δημιουργική και μακροπρόθεσμη πολιτική. Δεν είναι τυχαίο λ.χ. ότι για τον πολιτισμό στην Ελλάδα διατίθεται ­ από τότε που ιδρύθηκε το ελληνικό κράτος μέχρι σήμερα ­ το μικρότερο ποσοστό από τα κονδύλια τού κρατικού προϋπολογισμού, ίσως γιατί ο πολιτισμός θεωρείται κάτι δευτερεύον ή, στην καλύτερη περίπτωση, εκλαμβάνεται ως πολυτέλεια! Ο πολιτισμός δηλαδή δεν έχει ακόμη ριζωθεί στη λογική των πολιτικών, δεν διαπνέει τη σκέψη και τις πράξεις τους, δεν αποτελεί γνώμονα των νομοθετημάτων και μόνιμη φροντίδα τους, όπως άρχισε λ.χ. να συμβαίνει ­ και σωστά ­ με το περιβάλλον, που κι αυτό είναι μια μορφή πολιτισμού. Ετσι έννοιες όπως π.χ. «η πολιτιστική θωράκιση τής σχολικής εκπαίδευσης» για να αντιμετωπισθεί η αφομοιωτική λαίλαπα τής παγκοσμιοποίησης ή όπως ­ σε οικονομικό επίπεδο ­ «ο πολιτιστικός τουρισμός», από τον οποίο θα μπορούσαν να ζούν άνετα πολλές περιοχές τής Ελλάδας, βρίσκονται ακόμη έξω από τους στόχους τής πολιτικής στον τόπο μας.


Τι είναι όμως κατ’ ουσίαν ο πολιτισμός και τι η πολιτική και ποια η σχέση μεταξύ των δύο; Πολιτισμός είναι ­ ας το πούμε απλά ­ όλα όσα χαρακτηρίζουν και προσδιορίζουν τη φυσιογνωμία, την ιστορία και την εξέλιξη ενός έθνους: τα επιτεύγματά του στον υλικό τομέα (τεχνικός πολιτισμός / civilisation) και μαζί η καλλιέργεια των πνευματικών και ψυχικών δυνάμεων των πολιτών του (πνευματικός πολιτισμός / καλλιέργεια / culture). Την πεμπτουσία τού πολιτισμού συνιστά ο β’ τομέας, η καλλιέργεια δηλ. τής γνώσης και τής νόησης μέσα από τις επιστήμες, η καλλιέργεια τής ψυχής, των συναισθημάτων και τής ευαισθησίας τού ανθρώπου μέσα από τις τέχνες και τα γράμματα, η καλλιέργεια γενικότερα τής προσωπικότητας τού πολίτη, η μόρφωση και δια-μόρφωση ενός υπεύθυνου, ευαίσθητου και ενεργού πολίτη, μέσα από υποχρεώσεις και δικαιώματα, μέσα από αξίες και ιδανικά. Μ’ έναν λόγο πολιτισμός είναι η καλλιέργεια τού πολίτη ως ξεχωριστού προσώπου, ως έλλογης συνειδήσεως και ως χαρισματικού δημιουργήματος τού Θεού, δηλ. ως ανθρώπου με την πιο σύνθετη και ευρεία έννοια τής λέξης.


Η έννοια της παιδείας


Αυτή την πνευματική πλευρά τού πολιτισμού οι Ελληνες συνέλαβαν και ανέπτυξαν στη δική τους θέαση τού κόσμου και τού ανθρώπου, χαρακτηρίζοντάς την με τον γενικό όρο παιδεία, που είναι ακριβώς η ελληνική λέξη και σύλληψη για τον πολιτισμό ως καλλιέργεια τού ατόμου. Ο κράτιστος των νεοτέρων ξένων φιλολόγων, ο πνευματικότερος και φιλοσοφικότερος όλων, ο αντιχιτλερικός Γερμανός καθηγητής τού Χάρβαρντ Werner Jaeger είναι και αυτός που μελέτησε τον πολιτισμό από την πλευρά τής παιδείας των Ελλήνων στο τρίτομο έργο του «Paideia» (μεταφρασμένο στα ελληνικά από τον Γεώργιο Βέρροιο). Κατά τον Jaeger, η ελληνική έννοια τής παιδείας καλύπτει και συνθέτει σε ενιαίο σύνολο όλες τις συναφείς επιμέρους έννοιες: τον πολιτισμό (Zivilisation), την καλλιέργεια ή κουλτούρα (Kultur), την παράδοση (Tradition), τα γράμματα (Literatur) και την εκπαίδευση (Bildung). Η ελληνική σύλληψη τού πολιτισμού, δηλ. η παιδεία συμπίπτει σύμφωνα με τον Jaeger με τον ορισμό που δίνει ο Φρύνιχος για τον καλλιεργημένο άνθρωπο, αυτόν που ο Φρύνιχος αποκαλεί φιλόλογο: «ο φιλών λόγους και σπουδάζων περί παιδείαν». Οπως βλέπουμε, ο ρόλος τής γλώσσας στη συγκρότηση τής παιδείας είναι ανάγλυφος σ’ αυτόν τον ορισμό. Ομοίως για τον Jaeger, που είναι ­ ας θυμηθούμε ­ αυτός που πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο ελληνοκεντρικός αναφερόμενος στην πολιτιστική φυσιογνωμία τής Ευρώπης, οι πνευματικές αξίες τού Ελληνισμού συμβαδίζουν με βασικές αρχές τής διδασκαλίας τού Χριστιανισμού. Αυτό οδήγησε τον φιλολογικό αυτόν γίγαντα να μελετήσει βαθιά τα κείμενα των Πατέρων τής Εκκλησίας, οι οποίοι στηρίχθηκαν στην ελληνική παιδεία για να συμφιλιώσουν τους μέχρι τότε αδιάλλακτους πολέμιους, τον Ελληνισμό και τον Χριστιανισμό, στο επίπεδο των αξιών και τής σπουδαιότητας τού ελληνικού πνεύματος για την καλλιέργεια και τού Χριστιανού ως προσώπου. Ας μην ξεχνάμε ότι ολόκληρος ο δυτικός ή ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται στο ελληνικό πνεύμα, στο ρωμαϊκό δίκαιο και στη χριστιανική πίστη.


Περνώντας από τον πολιτισμό στην πολιτική φθάνουμε σ’ έναν χώρο οικείο στον Ελληνα από τα χρόνια τής αθηναϊκής δημοκρατίας. Η αρχαία πόλις υπήρξε το κέντρο τής κοινωνικής συγκρότησης των Ελλήνων. Ο πολίτης, ο συνειδητοποιημένος πολίτης τής αθηναϊκής ιδίως δημοκρατίας, μιας άμεσης μορφής δημοκρατίας, όπου ο πολίτης συμμετείχε ενεργώς στα κοινά άλλοτε ως δικαστής, άλλοτε ως πολεμιστής, άλλοτε ως βουλευτής, άλλοτε ως πρεσβευτής, άλλοτε ως αγορητής, άλλοτε ως χορηγός, άλλοτε ως στρατηγός κ.ο.κ., αυτός ο πολίτης, ασκώντας τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του ως πολίτη της αρχαίας πόλεως-κράτους, λειτούργησε αυτομάτως και ως πολιτικός. Γιατί τι άλλο από πολιτικός είναι στην πράξη ο πολίτης που αρθρώνει καθημερινώς πολιτικό λόγο, που μιλάει δημόσια για τα κοινά με παρρησία και βαρύνοντα λόγο, δημόσιο λόγο ο οποίος μπορούσε να επηρεάσει καθοριστικά και να οδηγήσει σε αποφάσεις. Η λειτουργία τού πολίτη μέσα στην πόλη και ο πολιτικός του λόγος δημιούργησαν ήδη από τους κλασικούς χρόνους κατά τρόπο φυσικό την έννοια τού πολιτικού και μαζί την έννοια τής πολιτικής (τη χαρακτήρισαν επιστήμη πολιτική και τέχνη πολιτική).


Η σημασία της εκπαίδευσης


Για τον Ελληνα άνθρωπο η παιδεία, η πολιτισμική καλλιέργεια όπως την εννοούμε σήμερα, είναι συνυφασμένη με την πολιτική. Ενα παράδειγμα: ο εύπορος πολίτης στην Αθήνα υποχρεούτο να λειτουργήσει ως χορηγός, να καταβάλλει δηλ. τα έξοδα του χορού (από ‘δω η λέξη χορηγός < χορόν + άγω) και, κατ’ επέκταση, να αναλάβει όλα τα έξοδα τής δραματικής παραστάσεως που ανέβαινε στο θέατρο, που διδασκόταν όπως έλεγαν (η λέξη είναι χαρακτηριστική, γιατί το δράμα και γενικότερα η τέχνη ήταν για τον Ελληνα μορφή παιδείας). Αυτό συνιστούσε υποχρέωση τού πολίτη απέναντι στην πόλη με καθαρώς πολιτισμικό στόχο την αγωγή της ψυχής, την ψυχαγωγία των πολιτών.


Θα άξιζε ίσως να σκεφτούμε όλοι πόσο διαφορετική θα ήταν η ζωή μας, αν οι πολιτικοί μας, αυτοί τους οποίους εμείς εκλέγουμε για να μας εκπροσωπήσουν στο Κοινοβούλιο και για να κυβερνήσουν τη χώρα, αν οι πολιτικοί μας και η πολιτική γενικότερα είχαν ως κύριο μέλημα την καλλιέργεια των πολιτών, την ανάπτυξη τής προσωπικότητάς τους με αξίες και ιδανικά μέσα από τη σχολική, εξωσχολική και ευρύτερη κοινωνική παιδεία, την καλλιέργεια την πνευματική και την ψυχική, την καλλιέργεια την αισθητική, την καλλιέργεια ευαισθησιών και δεξιοτήτων, και αν παράλληλα απέβλεπαν στη μόρφωση συνειδητών πολιτών, υπεύθυνων και ενεργών πολιτών που θα γνώριζαν, θα απαιτούσαν και θα αγωνίζονταν για τα δικαιώματά τους: την παιδεία, τη δημοκρατία, τις ίσες ευκαιρίες, την ποιότητα ζωής, την ολόπλευρη καλλιέργεια όλων ανεξαιρέτως των πολιτών. Η συχνά επαναλαμβανόμενη φράση ότι «όλα είναι ζήτημα παιδείας», αν με την παιδεία εννοούμε την καλλιέργεια τού πολίτη, εκφράζει απολύτως την πραγματικότητα.


Θα έπρεπε να καταλάβουμε τώρα τουλάχιστον που αρχίζει μια νέα χιλιετία, ότι πολιτική που δεν κατευθύνεται από και προς τον πολιτισμό, και πολιτισμός που δεν στηρίζεται πάνω σε μια πολιτική αρχών, κανόνων, στόχων και υψηλών οραμάτων, «απολίτιστη πολιτική» και «απολίτικος πολιτισμός», αποτελούν και τα δύο αναχρονισμούς που έχει φτάσει η ώρα να ξεπεραστούν και στον τόπο μας.


Υ.Γ. Είχα τελειώσει το κείμενό μου, όταν υπέπεσε στην αντίληψή μου από αγγλική εφημερίδα («The Times», 17 Αυγ.) η επίθεση που έγινε στον πρωθυπουργό τής Αγγλίας Tony Blair από τον Sir John Drummond για την αδιαφορία και την κακογουστιά του σε ό,τι έχει σχέση με τα πολιτιστικά πράγματα τής Αγγλίας. Υπήρξαν μάλιστα και επιστολές αναγνωστών που έδωσαν συνέχεια στο θέμα. Δίνω δύο μικρά αποσπάσματα από αυτές τις επιστολές: «[…] Πότε θα ακούσουμε ότι ο Πρωθυπουργός έπαψε να δέχεται στην πρωθυπουργική κατοικία «προσωπικότητες» των σπορ και «σταρ» τής ποπ μουσικής και ότι αντιθέτως προσκάλεσε να γνωρίσει τους νέους ταλαντούχους εκπροσώπους τής σοβαρής μουσικής τής χώρας μας;» (Arthur F. Boyd) και άλλος αναγνώστης (Sir Hugh Leggatt), αφού επισημάνει ότι η Εθνική Πινακοθήκη τού Λονδίνου υποχρηματοδοτείται από το κράτος, παρατηρεί «Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε την αδιαφορία όχι μόνο τής Κυβερνήσεως αλλά και των βουλευτών όλων των κομμάτων απέναντι στο θέμα τής πολιτιστικής ευημερίας τού έθνους μας». Να παρηγορούμεθα ή να ανησυχούμε περισσότερο;


Ο κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής Γλωσσολογίας, πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.