Παρά τις διαφωνίες ως προς τον ακριβή ορισμό της, γενικά αποδεκτό είναι ότι η παγκοσμιοποίηση είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο που εκτείνεται ταυτόχρονα στο οικονομικό, στο πολιτικό και στο πολιτισμικό πεδίο. Στο οικονομικό πεδίο το βασικό χαρακτηριστικό είναι η δραματική αύξηση του βαθμού αλληλεξάρτησης των οικονομιών διεθνώς, με προέχον γνώρισμα την τάση προς ενοποίηση των αγορών, φαινόμενο που εκδηλώνεται κυρίως μέσω της μεγάλης επιτάχυνσης της κινητικότητας του κεφαλαίου, της διεθνοποίησης της παραγωγής και της ανάπτυξης του διεθνούς εμπορίου. Στο πολιτικό πεδίο κύρια εκδήλωση της παγκοσμιοποίησης, ως συνέπεια της παραπάνω κινητικότητας και διεθνοποίησης, είναι η μειωμένη δυνατότητα επέμβασης των εθνικών κρατών μέσω των κυβερνήσεών τους στις οικονομικές αυτές διεργασίες λόγω της περιορισμένης πλέον δραστικότητας των παραδοσιακών τρόπων περιορισμού της επικοινωνίας και προστατευτικής απομόνωσης της εγχώριας οικονομίας. Στο πολιτισμικό πεδίο η παγκοσμιοποίηση εκδηλώνεται κυρίως ως προσέγγιση του τρόπου σκέπτεσθαι και των αξιακών επιλογών των ανθρώπων σε όλο τον πλανήτη.


Ηδη οι προηγούμενες νύξεις θα έπρεπε να αρκούν ώστε να υποθέσει κανείς πως τα παράλληλα αυτά φαινόμενα και οι εξελίξεις είναι και πολλαπλά και πολύπλοκα και απαιτούν μια ακριβέστερη περιγραφή τους, μια διεξοδική ανάλυση των μεταξύ τους σχέσεων και των αιτίων τους και φυσικά πολύ μεγάλη προσοχή στην αξιολόγησή τους και στην υποστήριξη ή ανάληψη πρωτοβουλιών για την αντιμετώπιση πρακτικών προβλημάτων. Τέτοιες προσεκτικές αναλύσεις λείπουν ωστόσο δυστυχώς πολύ συχνά από τη δημόσια συζήτηση και η κοινή γνώμη πέφτει εύκολα θύμα παρανοήσεων και παρασύρεται συχνά σε κακές εκτιμήσεις και στον σχηματισμό αρνητικών προκαταλήψεων εναντίον οποιασδήποτε μορφής καθολικής αξίας ή αιτήματος. Αυτό ακριβώς είναι ο φόβος της καθολικότητας, στον οποίο θέλω να σταθώ λίγο περισσότερο προτού διακινδυνεύσω κάποιες εικασίες για την αλληλεξάρτηση και τα αίτια των φαινομένων αυτών.


Απλό και επικίνδυνο


Ο φόβος της καθολικότητας συνδέεται με τη βιαστική εκτίμηση ότι το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, παρά την εκ πρώτης όψεως πολυπλοκότητά του, είναι κατά βάθος απλό όσο και οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά επικίνδυνο. Και είναι απλό και ταυτόχρονα επικίνδυνο, κατά τη βιαστική αυτή εκτίμηση, επειδή είναι η άμεση συνέπεια της διεθνούς επικράτησης του καπιταλιστικού συστήματος, ύστερα μάλιστα από την κατάρρευση του αντίπαλου σοσιαλιστικού δέους. Η επικράτηση αυτή συνδέεται στενά με τη διάδοση νεοφιλελεύθερων οικονομικοπολιτικών αντιλήψεων, σύμφωνα με τις οποίες η αγορά είναι το μόνο σωστό και επιτρεπτό μέσο ρύθμισης των οικονομικών εξελίξεων και συνεπώς πρέπει διεθνώς να προωθηθεί η απελευθέρωση όλων των ως τώρα τοπικών αγορών και να επιταχυνθεί η απορύθμιση, δηλαδή η κατάργηση όλων των νομικών διατάξεων που θέτουν όρους στην κινητικότητα του κεφαλαίου ή επιβάλλουν τη λήψη μέτρων κοινωνικής πρόνοιας ή προβλέπουν διαδικασίες παρέμβασης στην αγορά εργασίας. Ο οικονομικός κίνδυνος, κατά τη βιαστική αυτή εκτίμηση, είναι προφανής. Αλλά είναι προφανής και ο πολιτικός όσο και ο πολιτισμικός κίνδυνος. Κλειδί για την κατανόηση των πραγμάτων αποτελεί το γεγονός ότι το καπιταλιστικό σύστημα συνδέεται άρρηκτα με τη μοναδική σήμερα υπερδύναμη στον κόσμο, τις ΗΠΑ. Ως υπερδύναμη οι ΗΠΑ ασκούν πίεση και κάμπτουν την αντίσταση των τοπικών κυβερνήσεων, που υποχωρούν και αίρουν κάθε είδους περιορισμούς, παραδίδονται στο κεφάλαιο, περιορίζουν τα δικαιώματα των εργαζομένων και συρρικνώνουν το κοινωνικό κράτος. Παράλληλα, η υπερδύναμη επιβάλλει παγκοσμίως και τον δικό της τρόπο ζωής, τις δικές της αξίες (ή μάλιστα, κατά πολλούς, τη δική της έλλειψη αξιών) και ισοπεδώνει τους πολιτισμούς για να διευκολύνει ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Πρέπει λοιπόν να είμαστε δύσπιστοι απέναντι σε οποιονδήποτε μιλάει όχι μόνο για συνένωση των αγορών και για κοινή αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων, αλλά και για παγκόσμιες τάσεις και δυναμικές, για καθολικές αξίες, για ανάγκες της ανθρωπότητας ή ακόμη και για πανανθρώπινα δικαιώματα. Αντίθετα πρέπει να περιχαρακώσουμε τις μικρές περιοχές μας, να ενισχύσουμε τοπικότητες και ιδιαιτερότητες, να συνταχθούμε με τις δυνάμεις και να προωθήσουμε τους θεσμούς που επιδιώκουν την τοπική λύση των προβλημάτων. Πολλοί δεν διστάζουν να συνοψίσουν όλα αυτά τα καθολικοφοβικά αιτήματα με ένα μόνο σύνθημα: να σώσουμε την ιδιοπροσωπία μας.


Η τεχνολογική εξέλιξη


Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι τα πολύπλοκα φαινόμενα που ονομάζονται από κοινού παγκοσμιοποίηση προκλήθηκαν από αιτίες, οι πρώτες και βασικότερες από τις οποίες δεν είναι αφ’ εαυτών πολιτικές. Στην πρώτη γραμμή πρέπει να αναφέρουμε ένα σύνολο αιτιών που συνδέονται με την εξέλιξη της τεχνολογίας, ιδίως της ηλεκτρονικής, και με την ανάπτυξη των συγκοινωνιών. Με την εξέλιξη αυτή όχι απλώς μίκρυναν οι αποστάσεις αλλά και, σε τομείς όπως η μεταφορά των πληροφοριών και η δυνατότητα πρόσβασης σε αυτές, καταργήθηκαν τα σύνορα, και ο χρόνος κυριολεκτικά μηδενίστηκε. Οι τεχνολογικές αυτές εξελίξεις, μεταξύ πολλών άλλων, άνοιξαν νέες μεγάλες οικονομικές δυνατότητες στην ιδιωτική πρωτοβουλία, η οποία πληροφορούμενη με πολύ μεγαλύτερη ευκολία και ταχύτητα τις ανάγκες, τις ελλείψεις και τη ζήτηση σε αγαθά που υπάρχει πέραν των συνόρων, κινήθηκε σε άμεση ανταπόκριση προς τις ανάγκες αυτές και προσφέρθηκε να μεταφέρει αμέσως τα αγαθά από τις περιοχές της παραγωγής ή της επάρκειας προς τις περιοχές της ανάγκης και της ζήτησης αλλά και επιδίωξε να κατακερματίσει την ίδια την παραγωγή, εκμεταλλευόμενη τις ευνοϊκότερες γι’ αυτήν κατά τόπους συνθήκες και προσφορές, μέσων και εργασίας.


Φυσικά οι οικονομικές αυτές επιπτώσεις της τεχνολογικής εξέλιξης συνοδεύτηκαν από την άσκηση πίεσης εκ μέρους των οικονομικά ισχυρών προς διευκόλυνση της μεταφοράς κεφαλαίου, αλλά και από τη διάδοση ιδεών και αντιλήψεων ευνοϊκών για τις επιδιώξεις της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Ζήσαμε μια περίοδο έντονης προβολής της σημασίας της ελεύθερης αγοράς και κριτικής της αποτελεσματικότητας του κράτους. Η ιδιωτική πρωτοβουλία εκθειάστηκε σε σημείο να υποτιμηθούν οι αξίες της συλλογικότητας και της συνεργασίας, ενώ η κρατική διοίκηση και η γραφειοκρατία καταγγέλθηκαν ως μηχανισμός δύσκαμπτος, βραδυκίνητος και ρέπων προς τη διαφθορά. Παρά τον μονόπλευρο και ασφαλώς επικίνδυνο για όλες τις άλλες αξίες προσανατολισμό τους προς την ατομική επιτυχία και το υλικό κέρδος, οι ιδέες αυτές είχαν αρκετή απήχηση εν μέρει γιατί εκμεταλλεύθηκαν ένα κορεσμό της κοινής γνώμης διεθνώς προς ορισμένες μορφές κρατικού συγκεντρωτισμού. Οι δυνάμεις της ιδιωτικής οικονομίας υπήρξαν εξάλλου ταχύτερες από τη δημόσια εξουσία και από την άποψη ότι δημιούργησαν τετελεσμένα προτού διαμορφωθούν πολιτικές αντιμετώπισης των προβλημάτων που γέννησε η νέα πραγματικότητα.


Οι θετικές πλευρές


Αρκούμαι σε αυτές τις συνοπτικές επισημάνσεις για να προχωρήσω αμέσως στη διατύπωση των δύο βασικών θέσεων που θα ήθελα να υποστηρίξω. Η πρώτη θέση είναι ότι τα πολλαπλά φαινόμενα που συνοψίζονται με τον όρο της παγκοσμιοποίησης όσο και οι αιτίες που τα προκάλεσαν ούτε ενιαία είναι, ώστε να αποδοθούν στην εφαρμογή ενός λεπτομερούς επεξεργασμένου σχεδίου κάποιων σκοτεινών δυνάμεων ούτε μπορούν στο σύνολό τους να αξιολογηθούν αρνητικά. Η δεύτερη θέση είναι ότι ορισμένες, σοβαρές βέβαια, αρνητικές πλευρές ή παρενέργειες των εξελίξεων αυτών πρέπει μεν επειγόντως να αντιμετωπιστούν με τη λήψη κατάλληλων μέτρων, η αντίδραση όμως δεν μπορεί και δεν πρέπει επ’ ουδενί να είναι ο πόλεμος κατά της καθολικότητας και η επιστροφή στον τοπικισμό και στον προστατευτισμό. Ξεκινώ από την πρώτη θέση. Τα πολλαπλά φαινόμενα και οι εκδηλώσεις της παγκοσμιοποίησης δεν συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις αναγκαιότητας: οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές δεν επιδρούν οι μεν στις δε κατά τρόπο μηχανικό και αυτόματο, ιδίως οι αλλαγές στο οικονομικό πεδίο δεν προκαθορίζουν κατά τρόπο νομοτελειακό και τις υπόλοιπες. Οι πολιτισμικές αλλαγές που συνοδεύουν την παγκοσμιοποίηση, για παράδειγμα, δεν μπορούμε στα σοβαρά να ισχυριστούμε ότι αποτελούν την άμεση συνέπεια της διείσδυσης ορισμένων οικονομικών φορέων συγκεκριμένης προέλευσης και έτσι της διάδοσης ενός ιδιαίτερου τρόπου ζωής. Πολύ πιο εύλογο είναι να δεχθούμε ότι αποτελεί πριν απ’ όλα τη συνέπεια της προσέγγισης των ανθρώπων, του εκμηδενισμού των αποστάσεων και της αυξημένης επικοινωνίας μεταξύ των κατοίκων ολόκληρου του πλανήτη χάρις στην επανάσταση που σημειώθηκε στον τομέα της μεταφοράς των πληροφοριών. Εξάλλου πολλές οικονομικές ή κοινωνικές συνέπειες από αυτές που υπαινικτικά αναφέραμε προηγουμένως θα είχαν αποφευχθεί ή θα ήσαν διαφορετικές αν οι πολιτικές ηγεσίες σε διάφορες χώρες δεν είχαν αντιδράσει με τέτοια βραδύτητα και είχαν πάρει κάποια έγκαιρα μέτρα που να απέτρεπαν κάποιες παρενέργειες. Αλλο αυτό όμως και άλλο ο αντίστροφος ισχυρισμός ότι οι οικονομικές εξελίξεις είναι αυτές που νομοτελειακά παρήγαγαν και την πολιτική αδράνεια. Ενα τρίτο παράδειγμα: η αυξημένη ευαισθησία για τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι εξωφρενικό να ερμηνεύεται ως ιμπεριαλιστική ισοπέδωση των ανθρώπων προς εξαφάνιση των αντιστάσεών τους και προς διευκόλυνση της επιβολής συγκεκριμένου οικονομικού ή πολιτικού συστήματος.


Αλλά και στην αξιολόγηση των διαφόρων φαινομένων και των αιτίων τους πρέπει να κάνουμε ορισμένες θεμελιώδεις διαφοροποιήσεις μεταξύ τους και να παρουσιάσουμε έναν σθεναρό αντίλογο στη γενική κινδυνολογία και στη συλλήβδην δαιμονοποίησή τους. Πριν απ’ όλα, η τεχνολογική εξέλιξη από μόνη της ούτε κακό αποτελεί ούτε και είναι αντιστρέψιμη. Η τεχνολογία γενικά είναι ουδέτερη και η θετική ή αρνητική αξιολόγηση αφορά όχι αυτή την ίδια αλλά τη χρήση της. Τα αποτελέσματά της στη σημερινή συγκυρία είναι μάλιστα πέρα από κάθε αμφιβολία πρωτίστως θετικά. Θετική είναι η αυξημένη πληροφόρηση του σύγχρονου ανθρώπου, η μεγαλύτερη επικοινωνία μεταξύ και των πιο απομακρυσμένων περιοχών του πλανήτη. Θετικό είναι το άνοιγμα και η παγκόσμια ενσωμάτωση περιοχών της Γης όπου ως τώρα υπήρχε πολιτική και πολιτιστική απομόνωση. Θετική είναι η ταχύτερη μεταφορά αγαθών και η καλύτερη ανταπόκριση της προσφοράς στις περιοχές και στα είδη για τα οποία υπάρχει ζήτηση. Θετική είναι και η μείωση του κόστους παραγωγής με τον κατακερματισμό της παραγωγικής διαδικασίας και την καλύτερη εκμετάλλευση τοπικών πλεονεκτημάτων. Δεν πρέπει να ξεχνάμε τον ρυθμό αύξησης του πληθυσμού της Γης και τον πολλαπλασιασμό των αναγκών στα βασικά αγαθά που είναι απαραίτητα για την επιβίωση και δεν επιτρέπεται να υποτιμάμε τη συμβολή των σύγχρονων μεθόδων παραγωγής, οικονομικών όσο και τεχνολογικών, στην αντιμετώπιση αυτού του μεγάλου προβλήματος. Μερικά ξεκάθαρα λόγια πρέπει να ειπωθούν επίσης για την ιδιωτική πρωτοβουλία. Η αδιαμφισβήτητη υπεροχή της σε αποτελεσματικότητα δεν είναι η μόνη θετική πλευρά της. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε την επινοητικότητα και τη δημιουργική φαντασία που καλλιεργεί ούτε το πνεύμα αυτονομίας και ελευθεριότητας που βοηθάει να διαδοθεί.


Οι αρνητικές πλευρές


Βέβαια από την άλλη πλευρά υπάρχουν σήμερα πτυχές της παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητάς μας, για τις οποίες κάθε άλλο παρά ευχαριστημένοι μπορούμε να είμαστε. Δεν γνωρίζω αν η υπέρβαση των οικονομικών συνόρων έχει αυξήσει ή μειώσει το κατά κεφαλήν εισόδημα στις αναπτυσσόμενες χώρες, γιατί οι σχετικές πληροφορίες δεν συμφωνούν μεταξύ τους. Αυτό που φαίνεται πάντως να αληθεύει είναι το άνοιγμα της απόστασης μεταξύ πλουσίων και φτωχών τόσο στον πλανήτη γενικά όσο και στο εσωτερικών των χωρών. Αν εφαρμόσουμε τη δεύτερη αρχή δικαιοσύνης κατά John Rawls, σύμφωνα με την οποία κοινωνικές ανισότητες είναι τότε μόνο δεκτές εφόσον αποβαίνουν προς όφελος των λιγότερο ευνοημένων μελών της κοινωνίας, αυτό σημαίνει αύξηση της αδικίας, που δεν μπορεί να μας αφήνει ηθικά και πολιτικά αδιάφορους. Επίσης έχουμε κάθε λόγο να ανησυχούμε από τον κλονισμό της οικονομίας ολόκληρων κρατών εξαιτίας αστραπιαίων μεταφορών κεφαλαίου με στόχο τη χρηματιστηριακή κερδοσκοπία. Σοβαρά προβλήματα έχουν προκύψει εξάλλου λόγω πιέσεων προς περιορισμό του κράτους πρόνοιας και επιδείνωσης της θέσης των εργαζομένων. Τα συναφή ζητήματα δεν μπορώ εδώ να τα αναπτύξω καθόλου, γιατί τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά όσο παρουσιάζονται από ορισμένες πλευρές και πρέπει ασφαλώς να λάβουμε υπόψη μας τόσο ορισμένες απόλυτα αναγκαίες δομικές μεταβολές των κατά τόπους υφιστάμενων συστημάτων πρόνοιας όσο και την ύπαρξη, σε πολλές χώρες, συντεχνιακών εστιών κοινωνικής εξουσίας που οπωσδήποτε δεν είναι άξιες προστασίας. Αυτό όμως που θα ήθελα να εξάρω είναι ότι ο μονόπλευρος τονισμός των αξιών της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας, και φυσικά, ακόμη χειρότερα, ο τυχόν αποκλειστικός ιδιοτελής προσανατολισμός προς το κέρδος, αν επικρατήσουν, θα περιορίσουν κατά τρόπο απαράδεκτο τις αξίες της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης.


Και με αυτή την παρατήρηση έρχομαι στη δεύτερη θέση μου. Αυτές οι αρνητικές πλευρές της σημερινής παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητάς μας πρέπει ασφαλώς να αντιμετωπιστούν και για τον σκοπό αυτό πρέπει να βρεθούν τα κατάλληλα μέσα. Δεν μπορώ εδώ να μπω σε λεπτομέρειες. Ενα πράγμα θα ήθελα ωστόσο να τονίσω με τη μεγαλύτερη δυνατή έμφαση: ένας σίγουρα λανθασμένος τρόπος να αντιδράσουμε είναι να αγνοήσουμε τις θετικές πλευρές που προαναφέραμε και να παρασυρθούμε από αδιαφοροποίητες κινδυνολογίες και δαιμονοποιήσεις. Ο χειρότερος σύμβουλος και το μεγαλύτερο λάθος είναι ο πόλεμος κατά της καθολικότητας. Θα κλείσω την παρέμβασή μου αφιερώνοντας μερικές σκέψεις στο τελευταίο αυτό σημείο. Οταν μιλάμε περί καθολικότητας, εννοούμε ορισμένους κανόνες, αρχές και αξίες που δεν γνωρίζουν τοπικούς περιορισμούς αλλά ισχύουν για όλους τους ανθρώπους σε όποιο μέρος της Γης και αν βρίσκονται. Η καταπολέμηση του πόνου, η εξασφάλιση στοιχειωδώς ανθρώπινων συνθηκών διαβίωσης, ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, το απαραβίαστο της ελευθερίας της συνείδησης και του λόγου, και γενικότερα η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου και η προώθηση της ισότητας και της δικαιοσύνης δεν επιδέχονται περιορισμούς με γεωγραφικά κριτήρια ή κριτήρια ιθαγένειας. Και δεν είναι ο τοπικισμός και ο προστατευτισμός, αλλά ακριβώς αντίθετα η άρση των συνόρων που βοηθάει καλύτερα στην προώθησή τους. Νομίζω ότι σήμερα πια πρέπει να γίνει συνείδηση όλων μας ότι όχι μόνο δεν υπάρχουν πια τοπικές λύσεις, αλλά ούτε και τοπικά προβλήματα. Η φτώχεια και όλα τα αρνητικά που τη συνοδεύουν, η καταστροφή του περιβάλλοντος, ο πόλεμος, η εκμετάλλευση και ο εξευτελισμός των ανθρώπων είναι κάτι που αφορά όλους μας και όχι μόνο τους άμεσα θιγόμενους. Μειώνει την αξία και της δικής μου ζωής και με κάνει και μένα προσωπικά να ντρέπομαι όταν τέτοια φαινόμενα σημειώνονται σε οποιοδήποτε μέρος της Γης. Ακόμη και η προστασία της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και της παράδοσης του κάθε λαού είναι μια αξίωση καθολική που με αφορά και εμένα και εσάς και όλους μας, οπουδήποτε και αν κινδυνεύει. Η σημερινή παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητά μας μάς διδάσκει και τούτο: μαζί με την παγκοσμιοποίηση των αγορών πρέπει να έρθει και η παγκοσμιοποίηση της οπτικής μας προς αντιμετώπιση των προβλημάτων, η παγκοσμιοποίηση της ανθρώπινης αλληλεγγύης και των θεσμών που την εκφράζουν. Η ενίσχυση ή και η δημιουργία τους είναι η πρόκληση της εποχής μας.


Ο κ. Παύλος Κ. Σούρλας είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.