«El Greco, ο Ελληνας»: ο τίτλος της σύντομης αυτής παρουσίασης δεν έχει σκοπό να αναθερμάνει την παλιά, ξεπερασμένη πλέον διαμάχη γύρω από την ταυτότητα του ένδοξου ζωγράφου. Απλώς μεταφράζει στα ελληνικά το προσωνύμιο που τον ακολούθησε στη νομαδική του περιπλάνηση από τότε που άφησε τον γενέθλιο Χάνδακα, γύρω στο 1567, για τη Βενετία και τη Ρώμη, ως την οριστική του εγκατάσταση στο μακρινό Τολέδο (1577-1614). Προφέροντας ασυναίσθητα το όνομα με το οποίο ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος έγινε γνωστός στη Δύση, λησμονούμε συχνά το νόημά του. Οπως το ξεχνούν τα ξένα μουσεία όταν συνοδεύουν τα έργα του με την αντινομική επιγραφή «El Greco, ισπανός ζωγράφος».


Χαρακτηρίσαμε την εθνικιστική διαμάχη γύρω από τον Γκρέκο ξεπερασμένη. Πράγματι, την ώρα που διαβάζονται αυτές οι γραμμές, μια επιβλητική και σημαίνουσα έκθεση αφιερωμένη στον κρητικό ζωγράφο έχει ανοίξει τις πύλες της στην Εθνική Πινακοθήκη, αφού γνώρισε πρωτοφανή υποδοχή από το κοινό στο Μουσείο Τύσεν Μπορνεμίτσα της Μαδρίτης και στο Παλάτσο ντέλε Εσποζιτσιόνι της Ρώμης. Η επιτυχία αυτή ήταν δίκαιη και αναμενόμενη, αφού η έκθεση, που περιλαμβάνει 72 έργα, είναι η μεγαλύτερη και πληρέστερη που έγινε ποτέ για τον El Greco και θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα καλλιτεχνικά γεγονότα που υποδέχονται τη νέα χιλιετία. Οι τρεις χώρες που συνδέονται άμεσα με τη ζωή και το έργο του ζωγράφου ­ Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία ­ αποφάσισαν να συνοργανώσουν αυτή την περιοδεύουσα έκθεση με σκοπό να φωτίσουν την ταυτότητα, τη διαμόρφωση και την τελική μεταμόρφωση του παράδοξου ζωγράφου. Γιατί, παρά τη βιβλιογραφική πλημμυρίδα των τελευταίων χρόνων γύρω από τον Γκρέκο, η ζωγραφική του παραμένει ένα αίνιγμα, καθώς δεν διαθέτει ούτε άμεσους προγόνους ούτε συνεχιστές. Το υπερλογικό και τόσο απρόβλεπτο ύφος του μπορεί να ερμηνευθεί μόνο εγγενώς μέσα από τη μελέτη των ειδικών όρων της ζωής, της παιδείας και της πορείας του μέσα στον χώρο και τον χρόνο. Δεν πρέπει πράγματι να λησμονούμε ότι η μετάβαση του Θεοτοκόπουλου, ώριμου και αναγνωρισμένου αγιογράφου της μεταβυζαντινής παράδοσης, από τον Χάνδακα στο κοσμικό ιδανικό της ιταλικής Αναγέννησης αντιπροσώπευε όχι μόνο μια μετακίνηση στον γεωγραφικό χώρο αλλά και ένα άλμα στον ιστορικό χρόνο.


Μια ολοκληρωμένη παρουσίαση


Σ’ αυτή την πρόκληση απαντά η έκθεση που εγκαινιάσθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη. Ο ίδιος ο τίτλος της ­ «El Greco, Ταυτότητα και Μεταμόρφωση» ­ δηλώνει την πρόθεση των οργανωτών να θέσουν ξανά το πρόβλημα της ερμηνείας ενός έργου που αντιστέκεται στις μονοσήμαντες προσεγγίσεις. Η συμπαράθεση σημαντικών έργων, που εικονογραφούν τις διαδοχικές μεταμορφώσεις του ζωγράφου, ίσως μπορέσει να σηκώσει μιαν άκρη από τον πέπλο της Μάγιας που καλύπτει το μυστήριο της δημιουργίας του.


Σ’ αυτόν τον σκοπό θα συμβάλει και ο πλούσια εικονογραφημένος κατάλογος της έκθεσης, που εκδόθηκε από τον γνωστό οίκο Skira σε τέσσερις γλώσσες και φιλοξενεί κείμενα των μεγαλύτερων ειδικών του Γκρέκο απ’ όλο τον κόσμο.


Η παρούσα έκθεση θεωρείται πληρέστερη και πιο αντιπροσωπευτική από την έκθεση «Ελ Γκρέκο στο Τολέδο», που οργανώθηκε το 1982 στις ΗΠΑ και στη Μαδρίτη, όχι μόνο γιατί εκείνη περιελάμβανε λιγότερα έργα αλλά κυρίως γιατί είχε αγνοήσει την πρώιμη περίοδο του ζωγράφου.


Ο επιμελητής της έκθεσης του 1982 καθηγητής Jonathan Brown, κλείνοντας το παράλληλο συνέδριο που οργανώθηκε στο Τολέδο, προδιέγραφε τα θέματα που όφειλαν να απασχολήσουν τους μελλοντικούς μελετητές του Γκρέκο, παραλείποντας και πάλι την πρώιμη μεταβυζαντινή περίοδο της δημιουργίας του. Ο επιμελητής της έκθεσης «Ελ Γκρέκο, Ταυτότητα και Μεταμόρφωση» καθηγητής Jose Alvarez Lopera επισημαίνει αυτή την παράλειψη στο συνθετικό εισαγωγικό άρθρο του στον ομώνυμο κατάλογο. Τονίζοντας τη σημασία των πρώιμων χρόνων του ζωγράφου για την κατανόηση της παιδείας και του έργου του, ο ίδιος μελετητής εξαίρει τη συμβολή της επιστημονικής έρευνας στη χώρα μας σ’ αυτόν τον τομέα.



Συγκεκριμένα, ανάμεσα στα γεγονότα που άνοιξαν καινούργιους δρόμους και έδωσαν νέα κλειδιά για την κατανόηση του Γκρέκο, ο Jose Lopera συγκαταλέγει την ανακάλυψη από τον βυζαντινολόγο Γεώργιο Μαστορόπουλο της Κοίμησης της Θεοτόκου στην ομώνυμη εκκλησία της Σύρου το 1983, καθώς και τις εκθέσεις και τα συμπόσια που οργάνωσε ο καθηγητής Νίκος Χατζηνικολάου στο Ηράκλειο Κρήτης (1990), στην Αθήνα, στην Εθνική Πινακοθήκη, και στο Ρέθυμνο (1995).


Αποφασιστική σημασία για τα νεανικά χρόνια του Γκρέκο είχαν επίσης οι «ανακαλύψεις» των ελλήνων ερευνητών στα ιστορικά αρχεία της Βενετίας. Ο Κωνσταντίνος Μέρτζιος, από το 1963, ο αξέχαστος Νίκος Παναγιωτάκης, η Μαρία Κωνσταντουδάκη έφεραν στο φως πολυτιμότατες πληροφορίες για την κρητική περίοδο του ζωγράφου. Ετσι εξηγείται η έμφαση που δίνει η παρούσα έκθεση στο μεταβυζαντινό προοίμιο της δημιουργίας του Γκρέκο. Τα πρώιμα έργα του Χάνδακα, πλαισιωμένα από εικόνες συγχρόνων ζωγράφων της Κρητικής Σχολής, πλάι σε μια πλούσια συγκομιδή από πίνακες της ιταλικής περιόδου και της ισπανικής ωριμότητας του ζωγράφου, συνθέτουν ένα συναρπαστικό και πολύ αντιπροσωπευτικό τοπίο της δημιουργίας του.


Η κριτική υποδοχή της έκθεσης στον ισπανικό και στον διεθνή Τύπο χαρτογραφεί ήδη μια νέα ερμηνευτική προσέγγιση. Η συζήτηση γύρω από τις βυζαντινές καταβολές της τέχνης του Γκρέκο αναθερμαίνεται και φαίνεται να κερδίζει νέους οπαδούς.


Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος είναι αναμφισβήτητα ο επιφανέστερος έλληνας ζωγράφος με διεθνή αναγνώριση. Από τότε που η ύπαρξή του και το έργο του έγιναν γνωστά στον τόπο μας δεν έπαψε να προκαλεί το ενδιαφέρον, να εξάπτει πάθη, να τροφοδοτεί συζητήσεις και ερμηνευτικές έριδες. Και δεν συγκινεί μονάχα τους ειδικούς και τους φιλότεχνους αλλά και τον απλό λαό, όπως απέδειξε η ομόθυμη ανταπόκριση που βρήκε η εκστρατεία της Εθνικής Πινακοθήκης για να συγκεντρωθεί το ποσόν της αγοράς του Αγίου Πέτρου. Ποιος είναι άραγε ο βαθύτερος λόγος αυτής της λατρείας που μεταβάλλει τον Γκρέκο σε ένα είδος εθνικού ήρωα ή αυτόχθονος αγίου στη συνείδηση του μέσου Ελληνα; Η γνώμη μου είναι πως το φαινόμενο αυτό δεν έχει σχέση ούτε με τον υποτιθέμενο «βυζαντινισμό» του Θεοτοκόπουλου, που αποτελεί πρόβλημα μόνο για τους ειδικούς, ούτε με εθνικιστικές διεκδικήσεις. Ο κρητικός ζωγράφος συνδυάζει δύο ιδιότητες που όταν τυχαίνει να συναντώνται στο ίδιο πρόσωπο μπορούν να το αναδείξουν σε εθνικό πρότυπο.


Εθνικό πρότυπο


Ο Γκρέκο είναι ένας διαπρεπής καλλιτέχνης με διεθνή αναγνώριση και ταυτόχρονα είναι το αρχέτυπο του Ελληνα της διασποράς, που κατάφερε να υπερνικήσει όλα τα εμπόδια, όλες τις δυσκολίες, για να αναγνωριστεί ως ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της Δύσης. Για όσους πάλι κατανοούν και απολαμβάνουν την απόκρημνη τέχνη του, ο Θεοτοκόπουλος είναι ένας κορυφαίος ευρωπαίος καλλιτέχνης. Είναι η δική μας συνεισφορά, ιδιότυπη και μοναδική, στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού.


Για μιαν άλλη κατηγορία διανοουμένων, το παράδειγμα του Γκρέκο προτείνει μια ιδανική σύνθεση ανάμεσα στην ανατολική παράδοση του Βυζαντίου και στον δυτικό πολιτισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Νίκος Καζαντζάκης συνέλαβε την αυτοβιογραφία του ως «Αναφορά στον Γκρέκο». Ανάλογη σύνθεση επιχείρησε στο έργο του και ο μαθητής του Καζαντζάκη και μελετητής του κρητικού ζωγράφου Παντελής Πρεβελάκης. Ισως αυτή η σύνθεση, που πραγματοποιήθηκε αυθόρμητα και χωρίς κανέναν ενδοιασμό στο έργο του Γκρέκο, να δείχνει τον δρόμο για την άρση του ιδεολογικού διχασμού που εξακολουθεί, στο κατώφλι του 21ου αιώνα, να χειμάζει την πνευματική μας ζωή, κι ας είμαστε πολίτες της Ενωμένης Ευρώπης. Ας μη λησμονούμε πάντως ότι, σύμφωνα με ιταλική μαρτυρία της εποχής (χρονικό του G. Mancini), ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος κατέκτησε το όνομά του όχι μόνο με την καταγωγή του αλλά και με την υψηλή τέχνη του: «από την πολλή εκτίμηση που του είχαν τον φώναζαν «ο Ελληνας»» (il Greco).


Ταυτότητα και Μεταμόρφωση» εγκαινιάσθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο, παρουσία της βασίλισσας της Ισπανίας Σοφίας, του υπουργού Πολιτισμού της Ισπανίας Miguel Cortez, καθώς και των διευθυντών των ξένων μουσείων που συνδιοργάνωσαν την έκθεση. Διάρκεια έκθεσης: 18.10.1999 – 17.1.2000


Ωράριο λειτουργίας:


Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή 9 π.μ. – 3 μ.μ. και 5 μ.μ. – 9 μ.μ., Τρίτη κλειστά. Πέμπτη, Σάββατο 9 π.μ. – 3 μ.μ. Κυριακή 10 π.μ. – 3 μ.μ. Σχολεία γίνονται δεκτά ύστερα από ραντεβού μόνο 9 π.μ. – 11 π.μ.


Αποκλειστικός χορηγός: Barclays


Η κυρία Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα είναι διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης.


* Από τις εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφορεί το έργο της με τίτλο «El Greco, ο Ελληνας- μια εισαγωγή στη ζωή και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου».