Από τότε που γεννήθηκε, στο λυκόφως της προϊστορίας, το κράτος παριστάνει τον εγκόσμιο εκπρόσωπο του ενός ή του άλλου θεού· προστατεύει τη μια ή την άλλη θρησκεία· προβάλλει ηθικά και αξιακά συστήματα· χρησιμοποιεί θρησκευτικά δόγματα και ιδεολογικά θέσφατα ­ και τα καταχράται.


Εκ γενετής λοιπόν το κράτος είναι (ή προσποιείται ότι είναι) ο θεματοφύλακας της ηθικής που κυριαρχεί στην κοινωνία, όποια και αν είναι η ηθική αυτή, βουδιστική, χριστιανική ή κανιβαλική, ανάλογα με τον τόπο και τον ιστορικό χρόνο. Ετσι άλλωστε νομιμοποιεί και τον εαυτό του, στηριζόμενο στο κυρίαρχο ηθικό και αξιακό σύστημα· κυρίαρχο όχι ως καλύτερο, αλλά επειδή σε αυτό προσχωρεί ή υποτάσσεται η κυρίαρχη μερίδα των μελών της κοινωνίας ­ είτε για κάστα ιερέων πρόκειται είτε για ολιγαρχική μειονότητα είτε για δημοκρατική πλειοψηφία.


Η εκ θεού νομιμοποίηση του κράτους δεν είναι βεβαίως χριστιανική αποκλειστικότητα. Ο χαλίφης στα αραβικά κράτη, ο σουλτάνος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, είναι οι επίγειοι εκπρόσωποι του θεού. Οι αυτοκράτορες στην Κίνα, στο Σιάμ, στην Ιαπωνία, είναι ενσαρκωμένοι θεοί.


Για ειδικότερα ιστορικά παραδείγματα, ας μείνουμε στον χριστιανισμό που μας είναι οικειότερος· και ας θυμηθούμε τις απαρχές της ιστορίας του. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία βρίσκεται στο απόγειό της. Την εκ θεού νομιμοποίηση του κράτους δεν την καθιερώνει τώρα πια το Δωδεκάθεο, αλλά μια πολύ ρηχότερη μεταφυσική πίστη στον θεό-αυτοκράτορα που ταιριάζει ωραία με τη συγκαταβατική θρησκευτική ανεκτικότητα της κοσμοκράτειρας. Την κρατική νομιμότητα στηρίζουν εξάλλου ο τρόμος των λεγεώνων και ο πλούτος των ρωμαίων πολιτών. Ολες μαζί αυτές οι συνθήκες είναι κακός συνδυασμός· που μαζί με την έλλειψη μιας βαθύτερης θρησκευτικής νομιμοποίησης του κράτους συντελούν στη διάρθρωση της αυτοκρατορίας ­ και προοιωνίζονται την άνοδο του χριστιανισμού.


Εν τω μεταξύ οι πρωτοχριστιανικές κοινότητες μπορεί να αμφισβητούν την ειδωλολατρία και τη θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα αλλά υποτάσσονται στην εξουσία του. Ο χριστιανισμός ως θρησκευτικό και ηθικό σύστημα δεν έχει ακόμη εξαπλωθεί στην αχανή αυτοκρατορία· άρα δεν μπορεί να προσφέρει στο κράτος μια νέα νομιμοποιητική βάση στερεότερη από την παλιά. Γι’ αυτό οι νεόκοποι χριστιανικοί θεσμοί δεν μπορούν να διεκδικήσουν ούτε ψιχίο της κρατικής εξουσίας: τα του Καίσαρος Καίσαρι. Υπακούουν έτσι όχι μόνο στην ευαγγελική ρήση αλλά και σε πολιτικές σκοπιμότητες. Δεν είναι βλασφημία, είναι ιστορική διαπίστωση: οι καλύτερες μαρτυρίες είναι οι ίδιες οι Επιστολές του Παύλου με τις νομοταγείς προτροπές τους προς το ποίμνιο.


Ως την εποχή που η αυτοκρατορία εγκολπώνεται τον σταυρό ως νομιμοποιητικό σύμβολο της εξουσίας της. Από εκεί και ύστερα ο χριστιανισμός συμπορεύεται με το κράτος. Στην Ανατολή, «νίκας κατά βαρβάρων δωρούμενος» ­ ως την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Στη Δύση, μέσω της σχέσης του παπισμού με τους μονάρχες.


Η σχέση αυτή θα είναι βεβαίως αμφίβολη. Η Δυτική Εκκλησία θα διεκδικεί επί αιώνες όχι μόνο τη θρησκευτική και ηθική πρωτοκαθεδρία αλλά και την κορυφαία πολιτική εξουσία. Αυτό δεν σημαίνει ότι η Εκκλησία αμφισβητεί την ύπαρξη του κράτους, ότι επιδιώκει να το αντικαταστήσει· απλώς διεκδικεί την ηγεμονία του πλέγματος εξουσίας και μάλιστα σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο. Η διεκδίκηση αυτή δεν εμποδίζει την Εκκλησία να νομιμοποιεί παντού την εξουσία του κράτους. Ας μη μας παραπλανά η αντίθεση του Πάπα με ορισμένους μονάρχες. Είναι αλήθεια ότι ένας ισχυρός Πάπας μπορεί να αφορίσει τον ανυπότακτο ηγεμόνα, αφαιρώντας του κάθε νομιμότητα. Αλλά θα στέψει αμέσως τον αντικαταστάτη του· τον οποίο έτσι νομιμοποιεί ως τον πραγματικό ελέω θεού βασιλιά, νομιμοποιώντας εκ νέου και την κρατική εξουσία που ο μονάρχης συμβολίζει και ασκεί. Είναι αλήθεια ότι ένας ισχυρός ηγεμών μπορεί να καθαιρέσει τον Πάπα. Αλλά θα τον αντικαταστήσει αμέσως· ή θα ενθρονίσει τον αντιπάπα που, εμφανιζόμενος ως ο μόνος αληθής εκπρόσωπος του Θεού, νομιμοποιεί εκ νέου τον ηγεμόνα και το κράτος του.


Την εκ θεού νομιμοποίηση της κρατικής εξουσίας δεν θα εξαφανίσουν ούτε η Μεταρρύθμιση ούτε ο Διαφωτισμός ούτε η βαθμιαία χειραφέτηση του κράτους στους μοντέρνους καιρούς, ο χωρισμός του από την Εκκλησία. Ως τις ημέρες μας, το εραλδικό σύνθημα της βρετανικής μοναρχίας παραμένει: «Dieu est mon Droit». Η σημερινή γαλλική δημοκρατία, μουδιασμένη ακόμη από την εποχή που η επανάσταση μετέτρεπε τις εκκλησίες σε στάβλους, κρύβει ντροπαλά τον καθολικισμό της κάτω από τον μανδύα του κοσμικού κράτους ­ όπως και η ιταλική, ακόμη καθολικότερη. Ειλικρινέστερη η αμερικανική ομοσπονδία ομνύει στη θρησκευτική της ταυτότητα: «One Nation, under God»· και στολίζει το δολάριο με τη φράση «In God we trust».


Τι σημαίνουν άραγε όλα αυτά; Οτι οι θρησκείες και μόνο αυτές νομιμοποιούν τα κράτη σε όλες τις εποχές και σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της υφηλίου; Οτι θρησκευτικό είναι πάντοτε, στο βάθος, το ηθικό και αξιακό θεμέλιο της κρατικής νομιμότητας;


Οχι ακριβώς. Υπήρξαν και οι εξαιρέσεις. Μόνο που ήταν λίγες και βραχύχρονες. Θα τις δούμε σε άλλη ευκαιρία.


Ο κ. Γεώργιος Β. Δερτιλής είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.