Είδαμε, σε προηγούμενα κείμενα, μιαν από τις πολλαπλές μορφές του κράτους: επίκεντρο ενός ευρύτερου πλέγματος εξουσίας. Στο οποίο συμμετέχουν, με μικρό ή μεγάλο μερίδιο, και τα εκάστοτε ισχυρότερα από τα δρώντα υποκείμενα μιας κοινωνίας, ανάλογα με την ιστορική εποχή: ανώτερες τάξεις, μεγιστάνες του πλούτου, μια καμαρίλα αυλοκολάκων, ο εραστής μιας βασίλισσας, ένας εσμός μυστικοσυμβούλων, η ερωμένη ενός δικτάτορα, ομάδες τεχνοκρατών, δυο-τρεις πολυεθνικές, ένα ολοκληρωτικό κόμμα και πάει λέγοντας.
Οι μέτοχοι του πλέγματος εναλλάσσονται, δεν παραμένουν αιωνίως οι ίδιοι. Οσοι είναι εκτός πλέγματος διεκδικούν συνεχώς και με κάθε τρόπο τη συμμετοχή τους. Οι εναλλαγές δεν είναι πάντοτε ειρηνικές και αναίμακτες, αντιθέτως μάλιστα. Οι αδιάκοπες διεκδικήσεις οδηγούν κάποτε στην επανάσταση.
Ορισμένες εξεγέρσεις ξεσπούν στο εσωτερικό του πλέγματος εξουσίας. Στις περιπτώσεις αυτές οι επαναστάτες, μολονότι συμμετέχουν ήδη στο πλέγμα, εξεγείρονται για να κατακτήσουν την ηγεμονία του. Είναι, στον αιώνα μας, τα στρατιωτικά κινήματα· και σε όλες τις εποχές, οι λεγόμενες «επαναστάσεις των ανακτόρων» κυριολεκτικώς και μεταφορικώς.
Συνηθέστερες είναι οι επαναστάσεις που περιλαμβάνουν κυρίως δυνάμεις εκτός του πλέγματος, σε συμμαχία με ορισμένους μετόχους του· οι οποίοι εξεγείρονται για να το ανατρέψουν και να το αντικαταστήσουν με ένα άλλο, διαφορετικό. Είναι η περίπτωση πχ. των αριστοκρατών που έλαβαν μέρος στη Γαλλική Επανάσταση· των ελλήνων προεστών που επαναστάτησαν το 1821 μαζί με τους κολίγους τους· των αστών που συμμετείχαν στην Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία του 1917.
Στην ουσία λοιπόν οι επαναστάτες δεν εξεγείρονται μόνο εναντίον του κράτους, αλλά και εναντίον του πλέγματος εξουσίας με την προεπαναστατική του μορφή. Ο σκοπός τους είναι τριπλός: να καταλάβουν το επίκεντρο του πλέγματος, το κράτος με τη μορφή του ως μηχανισμού διοίκησης και εξουσίας· να εγκαταστήσουν, γύρω από το κράτος, ένα νέο πλέγμα εξουσίας που θα αποτελείται από τις σύμμαχες επαναστατικές δυνάμεις· και, τέλος, να μεταβάλουν τις μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών δυνάμεων σχέσεις, τις οποίες το κράτος ενσωματώνει και διαμεσολαβεί.
Ετσι, αν οι επαναστάτες επικρατήσουν, αναδύεται ένα νέο και διαφορετικό σύστημα σχέσεων: όσοι συμμετείχαν στην επανάσταση ή την εστήριξαν, άτομα ή κοινωνικές ομάδες, κατέχουν τώρα ισχυρότερη θέση στις σχέσεις τους με τις υπόλοιπες δυνάμεις της κοινωνίας.
Αναδύεται, επίσης, ένα νέο πλέγμα εξουσίας. Αναδύεται, τέλος, ένα νέο σύστημα θεσμών και μηχανισμών, ανάλογα με την ιστορική περίοδο και με την κοινωνία που εγέννησε την επανάσταση: ο αλλόφυλος δυνάστης ανατρέπεται, ζήτω το έθνος· η βασιλεία απέθανε, ζήτω η δημοκρατία· η αριστοκρατία καταργείται μαζί με τους τίτλους της και τους θεσμούς της· ο στρατός επιστρέφει στους στρατώνες· το κόμμα αναλαμβάνει την εξουσία και ούτω καθεξής, κατά ιστορική περίπτωση.
Ακόμη και με την επανάσταση λοιπόν το κράτος δεν θανατώνεται απλώς καταλαμβάνεται προκειμένου να μεταλλαχθεί. Την εξουσία του κράτους επιδιώκουν οι επαναστάτες· και μέσω αυτού αποκτούν τελικώς τα μέσα για να την αναπαραγάγουν. Στην αρχή της επανάστασης, την επιδιώκουν με την παράνομη επαναστατική βία· στο τέλος της, την αναπαράγουν με τη νομιμοποιημένη βία του νέου μεταλλαγμένου κράτους.
Πού στηρίζεται αυτή η νέα κρατική νομιμότητα; Οσο διαρκεί η επανάσταση, οι εξεγερμένοι διακηρύσσουν μια νέα επαναστατική ηθική· ή ευαγγελίζονται την επαναφορά μιας ηθικής ορθοδοξίας που το παλαιό καθεστώς, διεφθαρμένο, είχε παραβεί πραγματικά ή υποθετικά. Μετά την επικράτησή τους, η επαναστατική ηθική, νέα ή παλινορθωμένη, στηρίζει τη νομιμότητα του νέου πλέγματος εξουσίας και του νέου μεταλλαγμένου κράτους. Από εκεί και πέρα, η Επανάσταση δημιουργεί Δίκαιο.
Ετσι φθάνουμε στην τελευταία όψη του Λεβιάθαν: το κράτος, φύλαξ ηθικής και πόλος νομιμότητας. Γι’ αυτήν όμως θα μιλήσουμε άλλη φορά.
Ο κ. Γεώργιος Β. Δερτιλής είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
