Εδώ και μισό περίπου αιώνα ο αμερικανός συγγραφέας William Faulkner αποδεχόμενος το βραβείο Νομπέλ της λογοτεχνίας διακήρυξε την πίστη του στο μέλλον του ανθρώπου. «Ο άνθρωπος θα επικρατήσει» είπε στην ομιλία του στη Σουηδική Ακαδημία. Παραδόξως, περίπου δύο δεκαετίες αργότερα, ο γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault χαιρέτιζε τον θάνατο του ανθρώπου: «Ο άνθρωπος, αυτή η επινόηση της ευρωπαϊκής κουλτούρας από τον 16ο αιώνα και μετά», έγραψε στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου του The Order of Things, τείνει να εξαφανιστεί «σαν σχέδιο στην άμμο στην άκρη της θάλασσας». Και οι δύο τους αναφέρονται φυσικά στον άνθρωπο όχι ως βιολογικό είδος, αλλά στον άνθρωπο ως φορέα αξιών ο Faulkner αναφέρεται σε ό,τι ονομάζουμε «ανθρωπισμό» με τη γενική έννοια του όρου, ως κατάφαση της αξίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, ενώ ο Foucault γράφει ειδικά για το πνευματικό κίνημα του ανθρωπισμού, που, έχοντας τις ρίζες του στην ελληνολατινική παιδεία, αναδύθηκε στην Ιταλία της Αναγέννησης, ανανεώθηκε με τον Διαφωτισμό και κορυφώθηκε στον 20ό αιώνα ως επιδίωξη, συχνά ασαφής και αόριστη, κάθε λογής ιδεολογιών με συχνά ασύμβατες κατευθύνσεις.
Σήμερα, 30 περίπου χρόνια μετά την απαισιόδοξη διαπίστωση του Foucault, με τη Σερβία σε ερείπια στο όνομα του ανθρωπισμού, τα προγνωστικά για το μέλλον του «ανθρώπου» είναι ακόμη αβέβαια και αντιφατικά. Υπάρχουν πολλές ποικιλίες ανθρωπισμού. Η ποικιλία του ανθρωπισμού που επικαλέστηκαν οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ είναι ο λεγόμενος «ηθικός» ή «φιλελεύθερος» ανθρωπισμός. Σύνθημά του: «ελεύθερη σκέψη», «ελεύθερη κοινωνία». Ο ηθικός ανθρωπισμός τάσσεται εναντίον κάθε μορφής ολοκληρωτισμού, βίας και τρομοκρατίας, εναντίον του ρατσισμού, εναντίον κάθε καταπίεσης των πολιτικών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Χωρίς αμφιβολία, ευγενείς και υψηλόφρονες επιδιώξεις. Ωστόσο ο βομβαρδισμός της Σερβίας ήταν κάθε άλλο παρά ευγενής και υψηλόφρων. Χρήση βίας για την επικράτηση των ιδεών του ανθρωπισμού υπονομεύει τις ίδιες τις αξίες του ανθρωπισμού που, υποτίθεται, επιδιώκει να περισώσει.
Αντιφάσεις αυτού του είδους θα βρει κανείς σε κάθε μορφή ανθρωπισμού. Στον λεγόμενο «μαρξιστικό ανθρωπισμό» χαρακτηριστικά, ο ίδιος ο Μαρξ ονόμασε αρχικά την πολιτική φιλοσοφία του «νέο ανθρωπισμό» υπέρτατο αγαθό θεωρείται η δυνατότητα του ατόμου να αναπτύξει ελεύθερα τα φυσικά του ταλέντα σε μια αταξική και ελεύθερη κοινωνία. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού ο Μαρξ πρότεινε, ως γνωστόν, ένοπλη επανάσταση των μαζών και δικτατορία του προλεταριάτου προτάσεις ασύμβατες με την ελευθερία και την αυτονομία του ατόμου. Εξομοίωση του ανθρωπισμού αυτού με τον εφαρμοσμένο φιλελεύθερο ανθρωπισμό του Κλίντον δεν θα ήταν ούτε άστοχη ούτε άδικη, αφού και στις δύο περιπτώσεις η ένοπλη βία θεωρείται θεμιτό μέσο για την επικράτηση των ιδεών του ανθρωπισμού, άσχετα αν η έννοια του ανθρωπισμού νοείται διαφορετικά στις δύο περιπτώσεις.
Ανθρωπιστικές ιδέες, αντιφατικές στην εφαρμογή τους, υποστήριξε και ο Σαρτρ «υπαρξισμός σημαίνει ανθρωπισμός» δήλωσε κάποτε. Ο ανθρωπισμός του Σαρτρ ξεκινά από τη φιλοσοφική θέση ότι όλες οι ανθρώπινες αξίες πηγάζουν από την αυτονομία του υποκειμένου, το ελεύθερο άτομο. Η θέση αυτή τον ώθησε να πάρει αντιπολεμική στάση στον πόλεμο της Αλγερίας, αλλά δεν τον εμπόδισε να δικαιολογήσει την εισβολή στην Ουγγαρία από τη Σοβιετική Ενωση. Χωρίς αμφιβολία, στην περίπτωση αυτή ο ανθρωπισμός του Σαρτρ διαβρώθηκε από τον ιδεολογικό προσανατολισμό του.
Οι αντιφάσεις του ανθρωπισμού δεν είναι μόνο εσωτερικές. Επεκτείνονται και στο περιεχόμενο που παίρνει ο ανθρωπισμός στις διάφορες ποικιλίες του από τον κοσμικό (επιστημονικό, νατουραλιστικό) ως τον χριστιανικό και «συμπεριφοριστικό» ανθρωπισμό. Χαρακτηριστικά, ο τελευταίος επιδιώκει, όπως ισχυρίζεται, το «καλό» του ανθρώπου και γενικά της κοινωνίας με μια συστηματική εφαρμογή τιμωριών και ανταμοιβών που παραβιάζουν κατάφωρα την αυτονομία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Ετερογενείς ιδεολογίες
Είναι φανερό ότι ο όρος «ανθρωπισμός» έχει οικειοποιηθεί από τις πιο ετερογενείς φιλοσοφίες και ιδεολογίες και για τον λόγο τούτο δίνει συχνά την εντύπωση μιας ηχηρής και άδειας διατύπωσης. Εύκολα λοιπόν μπορεί να κατανοήσει κανείς την αυστηρή κριτική που έχουν ασκήσει στην έννοια του ανθρωπισμού οι μεταμοντέρνοι φιλόσοφοι της εποχής μας. Ο άνθρωπος, υποστηρίζουν οι επικριτές του ανθρωπισμού, δεν έχει την αυτονομία σκέψης και δράσης που του αποδίδουν οι ανθρωπιστές, το άτομο είναι συνάρτηση απρόσωπων γλωσσικών (Derrida), ψυχολογικών (Lacan) και κοινωνικοπολιτικοοικονομικών (Foucault) δυνάμεων.
Ωστόσο, θα παρατηρούσε κανείς, ενώ αναμφισβήτητα ο μέσος Αμερικανός ή ο μέσος Σέρβος δεν έχει καμιά ευθύνη για την εμπόλεμη κατάσταση στη Σερβία, οι κοινωνικοπολιτικοοικονομικές δυνάμεις που βρίσκονται πίσω από την κατάσταση αυτή δεν είναι τόσο απρόσωπες όσο τις θέλουν οι επικριτές του ανθρωπισμού, δεν αιωρούνται στο κενό, αλλά εκπορεύονται από ορισμένες ατομικές συνειδήσεις που έχουν να κάνουν τις δικές τους ατομικές επιλογές. Συμπερασματικά, η κριτική του ανθρωπισμού από τους αντιανθρωπιστές δεν οδηγεί πουθενά παρά πίσω στο άτομο.
Παραμένει λοιπόν το ερώτημα: Ποια είναι η αιτία των αντιφάσεων του ανθρωπισμού; Η απάντηση στο ερώτημα ατό θα μπορούσε ίσως να είναι απλή. Τα ηθικά αισθήματα του ανθρώπου, θα μπορούσε κανείς να προτείνει, δεν έχουν ακόμη αναπτυχθεί και εξελιχθεί τόσο ώστε να μπορούν να αναχαιτίσουν την επιθετικότητα που κρύβεται μέσα του. Απεναντίας, ο άνθρωπος έχει αναπτύξει μια απροσμέτρητη ικανότητα να δικαιώνει την επιθετικότητά του, να εξιδανικεύει τις αδικίες του, να ωραιοποιεί τη σκληρότητά του.
Είναι κοινή διαπίστωση, που μπορεί να ανιχνευθεί 100 χρόνια πίσω στον Τ. Η. Huxley, ότι τα ηθικά αισθήματα του ανθρώπου έχουν εξελιχθεί σε πολύ μικρότερο βαθμό σε σχέση με τις νοητικές λειτουργίες του. Η εξελικτική αυτή καθυστέρηση είναι απολύτως κατανοητή. Επιβιώνει και εξελίσσεται μόνο ό,τι προάγει την επιβίωση του ατόμου (και του είδους). Και αν, όπως υποστηρίζουν οι κοινωνιοβιολόγοι, τα ηθικά αισθήματα του ανθρώπου υπόκεινται σε εξελικτικές αλλαγές ανάλογες με εκείνες των ανατομικών χαρακτηριστικών και φυσιολογικών λειτουργιών, θα ήταν λογικό να υποθέσει κανείς ότι τα ηθικά αισθήματα, όπως η αλληλεγγύη, η δικαιοσύνη, η καλοσύνη, θα εξελιχθούν και θα γίνουν σταθεροί τρόποι ζωής στην ανθρώπινη κοινωνία μόνο όταν αρχίσουν να συντελούν στην επιβίωση του ανθρώπου.
Η τελική επικράτηση
Εκτείνοντας την ιδέα αυτή λίγο πιο μακριά θα μπορούσαμε, με κάποια τόλμη, να ελπίζουμε ότι μπροστά στο φάσμα της συντέλειας του πλανήτη που έχει δημιουργήσει η επιθετικότητα του ανθρώπου και η άμεση έκφρασή της, η σύγχρονη πολεμική τεχνολογία, τα ηθικά αισθήματα του ανθρώπου θα μπορούσαν ίσως να εξελιχθούν, στο κοντινό ή μακρινό μέλλον, σε λειτουργίες επιβίωσης του είδους. Το γεγονός ότι η αξία της ανθρώπινης ζωής έστω, μονόπλευρα, η αξία της ζωής μόνο αμερικανών στρατιωτών ζύγισε, για οποιουσδήποτε λόγους, στις αποφάσεις εκείνων που ξεκίνησαν και συνέχισαν την αεροεπίθεση κατά της Σερβίας, έτσι ώστε τελικά να αποφευχθεί μεγάλης κλίμακας αιματοχυσία, ενισχύει την ελπίδα ότι ο άνθρωπος τελικά θα επικρατήσει.
Ξεκινώντας από τη θέση αυτή δεν θα ήταν δύσκολο να οραματισθεί κανείς το μακρινό ή κοντινό εκείνο στάδιο στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους όπου ο άνθρωπος όχι απλώς θα έβρισκε την ιδέα του πολέμου αδικαίωτη (ή και δικαιωμένη πολιτικά, θρησκευτικά, «ανθρωπιστικά» ή κατά οποιονδήποτε άλλον τρόπο), αλλά θα την «αισθανόταν» ως ανεπίτρεπτη, «λανθασμένη», με την ίδια βεβαιότητα και καθολικότητα που «γνωρίζει» ότι 2+2=5 είναι μια λανθασμένη αριθμητική πράξη.
Μια ηθική αυτού του είδους θα σήμαινε ένα ακόμη βήμα στη βαθμιαία μεταμόρφωση του ανθρώπου από homo animalis σε homo humanus.
Ο κ. Βασίλης Σιωμόπουλος είναι καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Illinois – Σικάγο.
