Η «μαγική συνταγή» της πολιτικής ανομίας

Οι πελατειακές σχέσεις, η δομή της οικονομίας, οι κανόνες διεκδίκησης της εξουσίας, η λειτουργία του κρατικού μηχανισμού, αποτελούν τα υλικά της «μαγικής συνταγής» του φαινομένου της πολιτικής διαφθοράς. Μαγική επειδή φαίνεται ότι η διαφθορά ως λειτουργικό στοιχείο του σύγχρονου κρατικού φαινομένου «έρχεται» και «φεύγει», «εμφανίζεται» και «εξαφανίζεται» ως διά μαγείας.

Κάθε αναφορά στη διαφθορά εμπεριέχει το πολιτικό στοιχείο. Ετσι, η έννοια της διαφθοράς σε ένα μακρο-κοινωνικό πλαίσιο μόνο ως πολιτική διαφθορά μπορεί να γίνει αντιληπτή.

Ειδικότερα: Ως πολιτική διαφθορά μπορεί να εννοηθεί ο παράνομος χρηματισμός ή άλλου είδους όφελος (ατομικό ή συλλογικό) πολιτικών προσώπων ή προσώπων που έχουν οργανική σχέση με το Δημόσιο, με σημαντικές αρμοδιότητες για την κυβερνητική πολιτική, με αποτέλεσμα την εμπλοκή στο (εγκληματικό τελικά) φαινόμενο αυτό και του θεσμικού και πολιτικού συστήματος της χώρας.

Λειτουργικό στοιχείο

Η πολιτική διαφθορά αποτελεί μια λανθάνουσα λειτουργία της πολιτικής και κομματικής διαδικασίας του σύγχρονου κράτους.

Το ζήτημα αποκτά εγκληματολογικό ενδιαφέρον επειδή: α) αποτελεί παρεκκλίνουσα συμπεριφορά ­ ως παρακάμπτουσα τους κανόνες μιας συγκεκριμένης κοινωνικής δράσης ­ και β) αποτελεί εγκληματική συμπεριφορά όταν αντιστοιχεί σε ποινικά τυποποιημένες πράξεις.

Η πολιτική διαφθορά, σύμφωνα με τον R.Κ. Merton, αποτελεί μια λανθάνουσα λειτουργία του πολιτικού συστήματος, η οποία έχει σχέση με τη δημιουργία και διατήρηση ενός δικτύου σχέσεων προς όφελος συγκεκριμένου πολιτικού. Ο Merton θεωρεί την πολιτική διαφθορά λειτουργικό στοιχείο για τη διατήρηση του πολιτικού συστήματος. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που παρουσιάζει η θεωρία του έγκειται, εκτός των άλλων, στη συστηματοποίηση των σχέσεων, στις οποίες αναλύεται το φαινόμενο της πολιτικής διαφθοράς. Ειδικότερα, κάθε πολιτικός ­ υποστηρίζει ο Merton ­ αναπτύσσει πελατειακές σχέσεις με τι ς εξής υπο-ομάδες του κοινωνικού σώματος: α) Με την τοπική κοινωνία και τη γειτονιά, β) Με τον επιχειρηματικό κόσμο, γ) Με μεμονωμένα άτομα, δ) Με το οργανωμένο έγκλημα.

Ο Merton σημειώνει ότι οι παρεχόμενες υπηρεσίες των επιχειρήσεων και του οργανωμένου εγκλήματος έχουν συχνά συμπληρωματικό χαρακτήρα ως προς τις υπηρεσίες που παρέχει το κράτος.

Εκτός όμως από τις διαπλεκόμενες σχέσεις, βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής διαφθοράς είναι η «αθέατη» έκτασή της. Η πολιτική διαφθορά γίνεται γνωστή στις Αρχές μόνο κάτω από συγκεκριμένες περιστάσεις, που αφορούν κυρίως τη λειτουργία (ή δυσλειτουργία) των πελατειακών σχέσεων σε ορισμένη συγκυρία. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν συμβαίνουν καταστάσεις πολιτικής διαφθοράς. Το φαινόμενο πρέπει μάλλον να θεωρείται δεδομένο έως και αυτονόητο, ειδικά στη χώρα μας, όπου οι πελατειακές σχέσεις αποτελούν δομικό στοιχείο του πολιτικού μας συστήματος. Ετσι, το ζήτημα μετατίθεται στη μορφολογική εξέλιξη, την ποιότητα και έκταση του φαινομένου στις μέρες μας.

Ειδικότερα, παρουσιάζει ενδιαφέρον το σημείο τομής κατά το οποίο μια υπόθεση διαφθοράς καταγγέλλεται ή γίνεται αντιληπτή από τις αρχές;

Η ποιότητα της πολιτικής διαφθοράς σε μια συγκεκριμένη περιοχή και η σχέση της με το οργανωμένο έγκλημα αποτελούν μία ακόμη πτυχή του ζητήματος. Είναι δυνατόν η πολιτική διαφθορά να περιορίζεται στη λογική των μικροεξυπηρετήσεων σε τοπικό επίπεδο ή μήπως αυτές οι μικροεξυπηρετήσεις αποτελούν λειτουργικό στοιχείο μιας αλυσίδας σχέσεων ιεραρχικά δομημένων και κλιμακούμενων, στις οποίες το ένα μέρος αναφέρεται σχεδόν μοναδικά στις ομάδες του οργανωμένου εγκλήματος; Μια κατάσταση διαφθοράς μπορεί να μην είναι εύκολα ανιχνεύσιμη ως προς την έκτασή της: ενώ στην πραγματικότητα για την υλοποίησή της κινητοποιεί μια αλυσίδα διαπλεκομένων σχέσεων που φθάνουν μέχρι το οργανωμένο έγκλημα (π.χ. ξέπλυμα χρήματος), να αποκαλύπτεται μόνο ένα μέρος των σχέσεων αυτών, ενώ οι διαπλεκόμενες σχέσεις που ανήκουν στο πεδίο των υψηλά ισταμένων κλιμακίων της πολιτικής και του εγκλήματος να παραμένουν αθέατες αλλά και σε ένα πρώτο επίπεδο ασύνδετες μεταξύ τους, δεδομένης και της τοπικής διασποράς των φορέων που εμπλέκονται. Ετσι εξασφαλίζεται η συνέχεια του συστήματος (κυκλώματος) διαφθοράς.

Η τοπική διασπορά των εμπλεκομένων σε καταστάσεις διαφθοράς έχει σχέση και με τις διεθνείς διαστάσεις του φαινομένου.

Επομένως, η πολιτική διαφθορά φαίνεται ότι κινητοποιεί ένα μεγάλο φάσμα του κρατικού μηχανισμού. Ωστόσο, κάποιες μορφές πολιτικής διαφθοράς είναι δυνατόν να θεωρούνται αυτονόητες ή να αποτελούν συνήθη πρακτική σε τοπικό επίπεδο. Το ζήτημα όμως αλλάζει ­ με ανεξέλεγκτες διαστάσεις και επιπτώσεις ­, όταν η «εξυπηρέτηση» ή το «δώρο» αναφέρονται σε στρατηγικές επιλογές των elite εξουσίας και σε βασικές κατευθύνσεις της κυβερνητικής πολιτικής ενός κράτους. Τότε το ζήτημα αφορά την ίδια την υπόσταση του κράτους δικαίου, αφού η όποια πολιτική ηθική υποχωρεί και η πολιτική μεταβάλλεται σε εκτός νόμου διαδικασία, με αποτέλεσμα όχι μόνο τη ρωγμή της κοινωνικής συνοχής αλλά και την εξομοίωση της πολιτικής διαδικασίας με τη διαχείριση μιας επιχείρησης και την αντικατάσταση της νομιμότητας από την αποτελεσματικότητα. Σε μια τέτοια κατάσταση το ζήτημα μετατίθεται από την ανοχή των πελατειακών σχέσεων στην ανοχή του εγκλήματος.

Πέρασαν στην ιστορία

Φέτος συμπληρώνονται δέκα περίπου χρόνια από την εποχή του σκανδάλου Κοσκωτά. Στο διάστημα αυτό πολλά άλλαξαν στην Ελλάδα. Φαίνεται ότι σήμερα πλέον η πολιτική και κυβερνητική σταθερότητα δεν απειλείται από τέτοια φαινόμενα. Το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης το μονοπωλεί σχεδόν η αυξημένη βίαιη εγκληματικότητα και η εγκληματικότητα περιθωριοποιημένων ομάδων πληθυσμού. Η χώρα μας φαίνεται ότι μπαίνει στον αστερισμό της λεγόμενης «μηδενικής ανοχής», τάσης όπου το ζητούμενο είναι ο νόμος και η τάξη και η καταπολέμηση του εγκλήματος έστω κατά παράκαμψη της νομιμότητας. Μας ενοχλεί όλο και περισσότερο «το υπόγειο της Ομόνοιας», ο τσαντάκιας της γειτονιάς μας, ο Κοεμτζής, όχι τόσο για αυτό που κάνουν αλλά για αυτό που είναι ­ επειδή υπάρχουν. Φαίνεται επίσης ότι φαινόμενα πολιτικής διαφθοράς στη χώρα μας έχουν περάσει στην ιστορία.

Είναι όμως έτσι; ποια είναι η σχέση ανάμεσα στη μη ανοχή απέναντι στο κοινό έγκλημα και την «εξαφάνιση» της πολιτικής διαφθοράς από το προσκήνιο; Μήπως η μηδενική ανοχή στο έγκλημα είναι το αντίβαρο της απεριόριστης ανοχής στην πολιτική διαφθορά και τα εγκλήματα του «λευκού περιλαίμιου»; Αν όχι, ίσως η πολιτική διαφθορά είναι ένα φαινόμενο κομήτης: «έρχεται» και «φεύγει» ως διά μαγείας.

R.Κ. Merton: Theoria e stuttura sociale, Vol. Ι. ed. ΙΙ, Mulino, Bologna 1983, sel. 121-124.

Η κυρία Σοφία Βιδάλη είναι λέκτορας του Τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.