Ναι, ο Αμνός του Θεού, ο Αίρων τας αμαρτίας του κόσμου, ο άχρονος καθημαγμένος επί ξύλου είναι σήμερα ο βομβαρδισμένος πρόσφυγας από το Κοσσυφοπέδιο που γεννήθηκε κατά τύχην μουσουλμάνος. Η δική του θρησκεία δεν διαθέτει τα αιμάσσοντα εμβλήματα των εκατοντάδων χιλιάδων Εσταυρωμένων που κρέμονται πάνω από τα εικονοστάσια Ανατολής και Δύσης, τα καρφιά, το σφυρί, τη λόγχη. Αλλά η μοίρα του τα κρέμασε στον καθένα ξεχωριστά από τους εκατοντάδες χιλιάδες διά πυρός και σιδήρου κυνηγημένους με τις ρημαγμένες ζωές. Στο Κόλμαρ της Αλσατίας το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου διατηρούσε επί αιώνες ένα ονομαστό νοσοκομείο. Στον βωμό του παρεκκλησίου του ένας μάστορας, κατά την παράδοση ονόματι Ματίας Γκρύνεβαλντ, που περιφρονούσε τους ιδεαλισμούς και τις πνευματικότητες της Αναγέννησης, ζωγράφισε αυτό που υπάρχει κάτω από την καλολειασμένη επιφάνειά τους ένα κατασπαραγμένο κουφάρι επάνω στον Σταυρό, τον πιο αποτρόπαιο Εσταυρωμένο στην ιστορία της τέχνης. Οι χαίνουσες πληγές του έχουν ρουφήξει όλο το φως του ήλιου ώστε αυτό που μένει και τον περιέχει να είναι η κατάμαυρη νύχτα. Ο Εσταυρωμένος του Ιζενχάιμ, όπως είναι γνωστός, είναι σήμερα το ανατριχιαστικό έμβλημα των ανθρωπιστικών κατορθωμάτων του 1999. «Οσο πιο πολύ αλλάζει, τόσο πιο πολύ το ίδιο μένει», λέει ένα γαλλογενές ρητό. Τι άλλο μπορεί κανείς να πει για τα Βαλκάνια όλων των ’99 εδώ και αιώνες;
Κι όμως, κάτι έχει αλλάξει. Το μαύρο που περιβάλλει τον Εσταυρωμένο της Πρίστινα δεν θα μπορούσε να συμβολίζει καλύτερα τη στάση τής απανταχού ευρωπαϊκής διανόησης. Αυτή τουλάχιστον στα προηγούμενα ’99 είχε φωνή να υψώσει και την ύψωνε. Δεν ταυτιζόταν με τους εδώ-γελάνε σοσιαλιστές τύπου Μπλερ, Σρέντερ και των ομοίων τους. Είχε κατακτημένα δικαιώματα κοινωνικά διαμορφωτικού λόγου. Εμπαινε μπροστά ήταν δηλαδή πραγματικά μια πρωτοπορία πριν από την άθλια έκπτωση της έννοιας. Σήμερα πρωτοπορία είναι τα απορρυπαντικά, όπως τουλάχιστον διατείνονται τα ανακουφιστικά για το βλέμμα διαφημιστικά διαλείμματα ανάμεσα στα ρεπορτάζ του τρόμου από τη Γιουγκοσλαβία. Αυτή η διανόηση που διέρρηξε μέσω ΜΜΕ και Ιντερνετ τα ιμάτιά της για τα γραφειοσεξουαλικά του Κλίντον, τώρα, με την ολοκληρωτική έκλειψή της, κάνει τον Εσταυρωμένο στόχο αφορήτως εμφανέστερο βαράει κι αυτή στο ψαχνό μαζί με τα παρατρίμματα των ανθρωπιστών βομβαρδιστών και της πολεμικής βιομηχανίας, σ’ αυτήν την απροσομοίωτη επίδειξη δυνατοτήτων των προϊόντων της ώστε να ανεβαίνει και ο τζίρος. Μια δήλωση βαλκάνιων καλλιτεχνών και ποιητών που κυκλοφόρησε έκανε περισσότερη εντύπωση ως απουσία πολλαπλάσιων ομολόγων τους παρά ως παρουσία των λιγοστών προσωπικοτήτων που την συνέταξαν.
Η συμπαράσταση ήρθε από τους τραγουδιστές και τους μουσικούς που διαδήλωσαν την αντίθεσή τους με τον μόνο τρόπο που έχουν, την τέχνη τους. Ποιος μπορεί λοιπόν σήμερα να μη δικαιώσει εκείνους τους αλλόκοτους που ξύνουν την επιφάνεια και δείχνουν τη φριχτή πραγματικότητα; Τον μάστορα Ματίας Γκρύνεβαλντ ή τους αντίστοιχους εκείνους σημερινούς που, απαυδισμένοι από τα όρια της αναπαράστασης, τα ανίκανα πλέον να συγκινήσουν, τη μετέτρεψαν σε παράσταση και με τη λεγόμενη τέχνη του σώματος έδωσαν το άκρον άωτον της ανθρωποκεντρικής τέχνης, την αυτοκαταστροφική; Καταγγέλλοντας τις απαίσιες όσο και αποτρόπαια έγκυρες όψεις της βίας ως υπέρτατου συστατικού της πραγματικότητας, καλλιτέχνες ακρωτηριάζονται, αυτοπυροβολούνται, υποβάλλουν τον εαυτό τους στη δοκιμασία της φωτιάς για να δώσουν το καμένο περίγραμμα του κορμιού τους, χαράσσουν το σώμα τους με λεπίδες καλώντας το κοινό σε μια αιμάτινη ευωχία που αφήνει το αποτύπωμά της στον γύψο ή την εικόνα της πράξης στο βίντεο. Είναι τάχα υπερεφήμερη καταγραφή μιας εφήμερης αιματολαγνείας, όπως κατηγορήθηκε, ή είναι κραυγή ελευθερίας από την τέχνη, τη μόνη και αιωνίως βοώσα εν τη ερήμω συνείδηση της Ιστορίας;
Ο κ. Αντώνης Κωτίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
