Ενώ οι βομβαρδισμοί και η εθνοκάθαρση συνεχίζονται, η πόλωση μεταξύ της φιλονατοϊκής προπαγάνδας που κυριαρχεί στη Δύση και της φιλοσερβικής που δεσπόζει στη χώρα μας εντείνεται όλο και περισσότερο. Στη Δύση τα ΜΜΕ δίνουν όλη την έμφαση στην εθνοκάθαρση και δείχνουν το ΝΑΤΟ σαν τον υπέρμαχο υπερασπιστή της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στη χώρα μας από την άλλη μεριά η έμφαση δίνεται στα θύματα των βομβαρδισμών (ή, όταν αυτό δεν γίνεται, η εθνοκάθαρση παρουσιάζεται απλά σαν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα των βομβαρδισμών) ενώ η Σερβία παρουσιάζεται σαν το αθώο θύμα ενός στυγνού αμερικανικού ιμπεριαλισμού που χρησιμοποιεί τις αδύναμες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ως όργανα για την εδραίωση της παγκόσμιας κυριαρχίας του.
Στο προηγούμενο άρθρο μου («Το Βήμα», 4.4.99) προσπάθησα να αναπτύξω μια θέση μεταξύ των δύο αυτών ακραίων ιδεολογικών προσανατολισμών. Σήμερα επανέρχομαι στην ίδια προβληματική σε μια προσπάθεια «κωδικοποίησης» των βασικών επιχειρημάτων της φιλονατοϊκής, της φιλοσερβικής και μιας «τρίτης θέσης». Βέβαια, επαναλαμβάνω σε ένα βαθμό επιχειρήματα που έχω ήδη αναπτύξει. Αλλά τα παρουσιάζω με έναν διαφορετικό, πιο συστηματικό και άμεσο τρόπο, με την ελπίδα ο αναγνώστης να δει καθαρά και την εσωτερική λογική της διαμάχης και τον μανιχαϊστικό τρόπο με τον οποίο τα ΜΜΕ χειρίζονται το όλο θέμα.
Κατά τη γνώμη μου, είναι απόλυτη ανάγκη αυτή τη στιγμή να πάψουμε να βλέπουμε τη διαμάχη μεταξύ ΝΑΤΟ και Σερβίας σαν έναν ποδοσφαιρικό αγώνα όπου είμαστε υποχρεωμένοι να υποστηρίξουμε ανεπιφύλακτα τη μία ή την άλλη ομάδα. Είναι απόλυτη ανάγκη να ξεπεράσουμε την ιδεολογική πόλωση και να εξετάσουμε σοβαρά μια τρίτη θέση που, κατά τη γνώμη μου, όχι μόνο είναι πιο κοντά στην αλήθεια, αλλά και που συγχρόνως είναι πιο συμβατή με τα ζωτικά συμφέροντα της χώρας μας.
1 Η διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας
Η φιλοδυτική άποψη (ΦΔ): Ο θάνατος του Τίτο και η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ δημιούργησαν ριζικές εσωτερικές ανακατατάξεις στη Γιουγκοσλαβία. Αυτές οδήγησαν περιοχές όπως η Κροατία και η Σλοβενία να πετύχουν την ανεξαρτησία τους πράγμα το οποίο είχαν το δημοκρατικό δικαίωμα να πράξουν.
Η φιλοσερβική άποψη (ΦΣ): Ο διαμελισμός της χώρας ήταν δημιούργημα των ξένων κυρίως των Γερμανών, που είχαν σκοπό τη δημιουργία «προτεκτοράτων» στα νότια σύνορά τους.
Η τρίτη άποψη (ΤΑ): Οι κύριοι λόγοι για τη διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας είναι εσωτερικοί και έχουν σε μεγάλο βαθμό να κάνουν με τα μεγαλοϊδεατικά σχέδια περί «Μεγάλης Σερβίας» του Μιλόσεβιτς. Με αυτά τα σχέδια πήρε στα χέρια του την κεντρική εξουσία και με αυτά πυροδότησε όσο κανένας άλλος τις φυγόκεντρες τάσεις της μεταψυχροπολεμικής Γιουγκοσλαβίας. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι η Γερμανία και οι ΗΠΑ δεν έχουν καμία ευθύνη. Αλλά η μετατόπιση της κύριας ευθύνης προς τα έξω έχει λιγότερο να κάνει με την αντικειμενική δυναμική της κατάστασης και περισσότερο με την τάση μικρών και συγχρόνως υπανάπτυκτων χωρών να εξηγούν αυτόματα όλα τα δεινά που τους κατατρέχουν στη βάση των μακιαβελικών σχεδίων των Μεγάλων Δυνάμεων. Είναι το γνωστό σύνδρομο «εμείς είμαστε απλά θύματα, για όλα φταίνε οι κακοί ξένοι».
2 Εγκλήματα πολέμου
ΦΔ: Ο Μιλόσεβιτς δεν είναι μόνο ένας στυγνός δικτάτορας, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε τις μειονότητες (γενοκτονία Μουσουλμάνων στη Βοσνία, εθνοκάθαρση στο Κοσσυφοπέδιο) μας φέρνει πίσω σε χιτλερικού τύπου βαρβαρότητες.
ΦΣ: Ο Μιλόσεβιτς και οι σερβικές δυνάμεις γενικά δεν είναι οι μόνοι που διέπραξαν βαρβαρότητες στη δεκαετία που πέρασε. Στον εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε μετά τη διάσπαση της χώρας όλες οι πλευρές διέπραξαν εγκλήματα πολέμου. Η «επιλεκτική ευαισθησία» του ΝΑΤΟ στην καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι άκρως υποκριτική και κυνική.
ΤΑ: Είναι γεγονός ότι, όπως σε κάθε εμφύλια σύρραξη, όλες οι πλευρές φέρθηκαν κατά βάρβαρο και απάνθρωπο τρόπο. Επειδή όμως ο Μιλόσεβιτς κληρονόμησε το μεγαλύτερο τμήμα του πρώην γιουγκοσλαβικού στρατού και επειδή εδώ και μία δεκαετία ακολουθεί φανατικά το όραμα της Μεγάλης Σερβίας, οι δυνάμεις του διέπραξαν περισσότερα εγκλήματα από όλους τους άλλους πρωταγωνιστές του γιουγκοσλαβικού δράματος μαζί. Για παράδειγμα, στον πόλεμο της Βοσνίας οι νεκροί ανήλθαν στις 200.000 περίπου. Από αυτούς το 80% ήταν Μουσουλμάνοι. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, δεν είναι υπερβολή να μιλάμε για γενοκτονία, την κύρια ευθύνη της οποίας φέρουν οι σερβικές κρατικές και παρακρατικές δυνάμεις. Το ότι αυτό το γεγονός, που δημιούργησε κύματα διαμαρτυρίας στην Ευρώπη, δεν έγινε καν γνωστό στη χώρα μας (βλ. άρθρο μου στο «Βήμα» 11.12.94), δείχνει σε τι βαθμό παραπληροφόρησης μας έχει οδηγήσει ο φιλοσερβισμός μας.
Βέβαια το ότι ο Μιλόσεβιτς έχει με το σπαθί του κερδίσει τον επίζηλο τίτλο του «σφαγέα του Βελιγραδίου» δεν σημαίνει ότι ο μόνος ή ο κύριος λόγος για τη νατοϊκή επέμβαση είναι ανθρωπιστικός. Αυτό μας οδηγεί στην τρίτη διάσταση της διαμάχης, στους λόγους που εξηγούν τους βομβαρδισμούς.
3 Τι κρύβεται πίσω από τους βομβαρδισμούς
ΦΔ: Η νατοϊκή επέμβαση στο Κοσσυφοπέδιο έχει κυρίως ανθρωπιστικό χαρακτήρα. Κύριος σκοπός της ήταν να πιέσει το καθεστώς Μιλόσεβιτς να σταματήσει την εθνοκάθαρση των Κοσοβάρων μια εθνοκάθαρση που είχε αρχίσει πριν από τις διαπραγματεύσεις του Ραμπουγέ και εντάθηκε κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων.
ΦΣ: Η νατοϊκή επέμβαση έχει έναν καθαρά ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα. Πίσω από τη βάρβαρη ισοπέδωση της Σερβίας υπάρχουν οικονομικά συμφέροντα (αύξηση των κερδών των αμερικανικών εταιρειών όπλων), τεχνικοστρατιωτικά συμφέροντα (ανάγκη πειραματισμού και χρήσης των νέων οπλικών συστημάτων), γεωπολιτικά συμφέροντα (δημιουργία φιλονατοϊκών προτεκτοράτων στα Βαλκάνια), ηγεμονικά συμφέροντα (διατήρηση / εμπέδωση της νέας παγκόσμιας τάξης, που προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, μια πολιτικά και στρατιωτικά διαιρεμένη και εξαρτημένη από τις ΗΠΑ Ευρώπη) κτλ.
ΤΑ: Η εξήγηση για τη νατοϊκή επέμβαση δεν είναι ούτε καθαρά ανθρωπιστική ούτε τόσο μακιαβελική όσο υποστηρίζουν οι εξ επαγγέλματος «συνωμοσιολόγοι». Η αναμφισβήτητη παγκόσμια αμερικανική κυριαρχία δεν είχε ανάγκη την ισοπέδωση της Σερβίας για να εδραιωθεί ούτε στηρίζεται πλέον σε προτεκτοράτα, σφαίρες επιρροής, κατάκτηση διά της βίας νέων αγορών κτλ. Οι νέες τεχνολογίες, η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, το πέρασμα από ένα σύστημα κρατών-εθνών που ανταγωνίζονται με βάση μια γεωπολιτική λογική σε ένα σύστημα που βασίζεται πιο πολύ σε μια αναπτυξιακή λογική όλα αυτές οι εξελίξεις καθιστούν αναχρονιστικές και άσχετες τις παλαιού τύπου ιμπεριαλιστικές εξηγήσεις. Οπως υποστήριξα στο προηγούμενο άρθρο μου, χωρίς να είναι ο κύριος λόγος, ο ανθρωπιστικός παράγοντας δεν είναι μια απλή ιδεολογία που η Δύση χρησιμοποιεί όταν τη συμφέρει. Παρ’ όλο που συχνά μαζικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων περνούν απαρατήρητες και παρ’ όλο που οι αμερικανικές παρεμβάσεις για την υποστήριξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι επιλεκτικές / συμφεροντολογικές, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο κατώφλι του 21ου αιώνα ο προβληματισμός γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα κερδίζει συνεχώς έδαφος. Είναι ακριβώς και γι’ αυτό τον λόγο (και όχι μόνο λόγω προπαγάνδας) που η δυτικοευρωπαϊκή κοινή γνώμη, μετά τον ολοκληρωτικό πόλεμο που ο Μιλόσεβιτς εδώ και ένα μήνα κήρυξε εναντίον των Κοσοβάρων, εξακολουθεί να στηρίζει τους βομβαρδισμούς.
Ο κύριος όμως λόγος για τους βομβαρδισμούς έχει να κάνει με το ότι το ΝΑΤΟ δεν είναι διατεθειμένο να δεχθεί ως τετελεσμένο γεγονός την αποσταθεροποίηση που η συστηματική και μαζική εθνοκάθαρση στο Κοσσυφοπέδιο θα δημιουργούσε στις γειτονικές χώρες. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η εθνοκάθαρση στο Κοσσυφοπέδιο είχε αρχίσει πολύ πιο πριν από το Ραμπουγέ και τους βομβαρδισμούς. Σύμφωνα με μια έκθεση του επιτρόπου του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, από τον Μάρτιο του 1998 ως τις 24 Μαρτίου του 1999, 460.000 μετατοπίστηκαν βίαια 250.000 στο εσωτερικό του Κοσσυφοπεδίου και οι υπόλοιποι εκτός της περιοχής του Κοσσυφοπεδίου (UNHCR, Γενεύη, Media Relations Unit, τηλ. για πληροφορίες 41-22-739-8502).
Τα παραπάνω βέβαια καθόλου δεν δικαιολογούν τον απρογραμμάτιστο, αν όχι βλακώδη, τρόπο με τον οποίο το ΝΑΤΟ προσπάθησε να σταματήσει την εθνοκάθαρση. Η στρατιωτική επέμβαση στηρίχτηκε στην αφελή ιδέα ότι, όπως στην περίπτωση της Βοσνίας, οι βομβαρδισμοί θα «συνέτιζαν» τον Μιλόσεβιτς. Οταν φάνηκε ξεκάθαρα ότι οι βόμβες είχαν ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα, ήταν πια δύσκολο για το ΝΑΤΟ να αλλάξει στρατηγική: από τη μια μεριά το θέμα του κύρους / γοήτρου του οργανισμού και από την άλλη η απροθυμία χρήσης χερσαίων δυνάμεων το αναγκάζουν να συνεχίσει τους βομβαρδισμούς παρ’ όλο που αποδείχθηκαν μη αποτελεσματικοί.
Συμπερασματικά, ο εσφαλμένος αρχικός υπολογισμός και η αδυναμία των Συμμάχων να παραδεχθούν το λάθος τους και να αλλάξουν στρατηγική, σε συνδυασμό με την υποστήριξη που η δυτική κοινή γνώμη δίνει στην πάταξη της εθνοκάθαρσης, είναι για μένα οι κυριότεροι λόγοι για τη συνέχιση των βομβαρδισμών ως σήμερα.
4 ΝΑΤΟ και ΟΗΕ
ΦΔ: Μέσα στο νέο παγκόσμιο σύστημα το ΝΑΤΟ, ως ένας οργανισμός που εκπροσωπεί και συντονίζει τα αμυντικά συμφέροντα των αναπτυγμένων δημοκρατικών κοινωνιών, έχει το δικαίωμα παρέμβασης σε περιπτώσεις όπου τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα καταπατούνται κατά μαζικό τρόπο.
ΦΣ: Η αρχή της εθνικής κυριαρχίας έχει απόλυτο χαρακτήρα. Η παραβίασή της, για οποιονδήποτε λόγο, οδηγεί στην ανάμειξη των μεγάλων δυνάμεων στις εσωτερικές υποθέσεις των μικρότερων χωρών με τελικό σκοπό τη χειραγώγηση των τελευταίων.
ΤΑ: Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η «συμπίεση» του τόπου και του χρόνου, η αυξανόμενη πολυπολιτισμικότητα των κοινωνιών και η εντονότερη αλληλεξάρτηση των κρατών-εθνών έχουν δημιουργήσει μια παγκόσμια κοινή γνώμη που θεωρεί ότι η αρχή της εθνικής κυριαρχίας μπορεί να παραβιαστεί σε περιπτώσεις ηγετών που, για οποιονδήποτε λόγο, ακολουθούν πολιτικές μαζικής παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων (όπως η εθνοκάθαρση και η γενοκτονία). Οπως στην περίπτωση Πινοτσέτ, τα εθνικά σύνορα δεν προσφέρουν πια προστασία σε ηγέτες που έχουν διαπράξει εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας.
Αυτή η σχετικά νέα αντίληψη για να μπορέσει να εδραιωθεί και να λειτουργήσει αποτελεσματικά (δηλαδή χωρίς την επιλεκτική χρήση της για την προώθηση επιμεριστικών σκοπών) απαιτεί και την αναδιαμόρφωση του υπάρχοντος διεθνούς δικαίου και την ισχυροποίηση του ΟΗΕ και διεθνών οργανισμών, όπως το εν τη γενέσει Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Από αυτή την προοπτική η πολιτική και στρατιωτική ενότητα της Ευρώπης είναι μια βασική προϋπόθεση για να πάνε τα πράγματα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Τελειώνοντας θέλω να τονίσω άλλη μία φορά ότι πρέπει να πάμε πέρα από την ιδεολογική πόλωση καταδικάζοντας όχι μόνο τους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ, αλλά και τη συστηματική πολιτική της εθνοκάθαρσης που εδώ και μία δεκαετία το καθεστώς του Μιλόσεβιτς προωθεί πολιτική που βρίσκεται στις ρίζες της γιουγκοσλαβικής κακοδαιμονίας.
Ο κ. Ν. Μουζέλης είναι καθηγητής της London School of Economics.
