Τελείωσα την προηγούμενη επιφυλλίδα με ορισμένες φράσεις ηθελημένα επιγραμματικές. Ας μου επιτραπεί να τις επαναλάβω και σήμερα, προτού δώσω τις χρωστούμενες εξηγήσεις.
Το κράτος ουδέποτε μονοπωλεί την εξουσία· επειδή δεν μπορεί ποτέ να την ασκήσει μόνο του, ανεξάρτητο και ανεπηρέαστο, ανεξέλεγκτο και εντελώς αυτόνομο· την ασκεί ως επίκεντρο ενός «πλέγματος εξουσίας»· στο οποίο μετέχουν και ορισμένα από τα άλλα πρόσωπα του ιστορικού δράματος, τα εκάστοτε ισχυρότερα: κοινωνικές συμμαχίες, τάξεις και ομάδες, επαγγελματικές συσσωματώσεις, ιδιωτικές θεσμικές οργανώσεις, μεγάλες οικονομικές μονάδες, ισχυρές φατρίες και οικογένειες, δίκτυα ατόμων, ακόμη και μεμονωμένα άτομα.
Ας δούμε τώρα ποιοι συμμετέχουν στο πλέγμα. Ο μόνος σταθερός μέτοχος είναι, εξ ορισμού, το ίδιο το κράτος. Και οι συμμέτοχοί του μοιράζονται την εξουσία με τα κρατικά όργανα είτε μετέχοντας άμεσα σε σημαντικές αποφάσεις τους είτε, συνηθέστερα, επηρεάζοντάς τες με τρόπους έμμεσους.
Ενα πλέγμα εξουσίας μπορεί να περιλαμβάνει ή και να κυριαρχείται από ξένες δυνάμεις· ακόμη και όταν κυριαρχείται, εξακολουθεί να είναι ένα πλέγμα εντοπίων δυνάμεων, κοινωνικών και πολιτικών, οι οποίες ασκούν εξουσία· και το κράτος-μαριονέτα που βρίσκεται στο επίκεντρο του πλέγματος εξακολουθεί να είναι κράτος· επειδή έχει εξουσία, έστω περιορισμένη· επειδή μπορεί να ασκεί βία, έστω ελεγχόμενη.
Στη Φινλανδία, π.χ., από το 1945 και ως τις συμφωνίες του Ελσίνκι, η Σοβιετική Ενωση συμμετέχει, εμμέσως πλην σαφώς, στο πλέγμα εξουσίας· στη Ρουμανία του Τσαουσέσκου δεν συμμετέχει απλώς, αλλά κυριαρχεί· όπως κυριαρχούν, την ίδια περίπου περίοδο, οι Ηνωμένες Πολιτείες στη Δομινικανική Δημοκρατία.
Τα παραδείγματα από παλαιότερες ιστορικές εποχές δεν λείπουν. Στην Ιουδαία του 1ου μ.Χ. αιώνα, ο Ηρώδης, οι Φαρισαίοι, οι Τελώνες συνυπάρχουν με τον ρωμαίο πραίτορα. Τον 14ο αιώνα, στη Μικρά Ασία, στην Αρμενία και στον Καύκασο, το οθωμανικό κράτος συμμετέχει ή κυριαρχεί στα πλέγματα εξουσίας που κυβερνούν τα κράτη των Γαζήδων.
Μεταξύ 1833 και 1843, οι «προστάτιδες δυνάμεις» συμμετέχουν στο πλέγμα εξουσίας που κυβερνά την Ελλάδα· κυρίως μέσω των πρεσβειών τους, βεβαίως, και λιγότερο ή ελάχιστα μέσω των ελληνικών κομμάτων και ας επέμεναν αυτά να αποκαλούνται Αγγλικό, Γαλλικό και Ρωσικό.
Λίγο αργότερα, τον 19ο αιώνα, οι μαχαραγιάδες συγκυβερνούν με τον βρετανό αντιβασιλέα των Ινδιών. Την ίδια εποχή, στην Ουγγαρία, οι ευγενείς και οι αστοί μετέχουν στο πλέγμα εξουσίας υπό την ηγεμονία του αυστριακού κράτους, του αυτοκράτορα και της αυλής των Αμβούργων. Δεν συμβαίνει το ίδιο σε άλλες περιοχές της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, όσες δεν έχουν τα δικά τους κράτη. Δεν συμβαίνει το ίδιο, π.χ., με τους σέρβους προύχοντες ή τους τσέχους μεγαλοαστούς. Ορισμένοι από αυτούς, συλλογικώς ή ατομικώς, συμμετέχουν ίσως στο πλέγμα εξουσίας της Βιέννης την καλύτερη ιστορική μαρτυρία μάς προσφέρει, ως συνήθως, ο μυθιστοριογράφος: ο Μουζίλ, διά στόματος του «Ανθρώπου χωρίς ιδιότητες».
Σε ένα εγχώριο πλέγμα εξουσίας, εκτός από μια ισχυρή ξένη δύναμη, οιονεί επικυρίαρχη, μπορεί να συμπεριλαμβάνονται και άλλοι μέτοχοι αλλοδαπής προέλευσης. Μια τέτοια περίπτωση, στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, ήταν οι μεγάλοι επιχειρηματίες της ομογένειας και της διασποράς, η «πλουτοκρατία», όπως προσφυώς την είχε βαπτίσει ο Γεώργιος Α’. Αλλο παράδειγμα: στο πλέγμα εξουσίας μπορεί να μετέχει ένα ξένο οικονομικό συγκρότημα, με μονοπωλιακή ή μονοψωνιακή θέση στην αγορά ενός προϊόντος ζωτικού για τη χώρα. Είναι η περίπτωση μιας λατινοαμερικανικής «Μπανανίας».
Η σύνθεση του πλέγματος μεταβάλλεται με την ιστορική συγκυρία. Μετέχουν όποια κοινωνικά υποκείμενα κατόρθωσαν, σε μια προηγούμενη ιστορική φάση διαπραγματεύσεων ή συγκρούσεων, να καταλάβουν μια θέση στην ιεραρχία του πλέγματος. Συμμετέχουν πάντοτε άτομα ή ομάδες από ορισμένες, αν όχι από όλες τις ανώτερες τάξεις· συμμετέχουν όμως ενίοτε και σύμμαχοί τους από τα κατώτερα στρώματα.
Η ιεραρχική θέση του καθενός εξαρτάται από τον συσχετισμό δυνάμεων μέσα στο όλο κοινωνικό σύστημα, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί στη δεδομένη ιστορική στιγμή. Αντίστοιχο είναι και το μερίδιο εξουσίας που ελέγχει ο καθένας, μεγάλο ή ασήμαντο. Σε μια περίοδο κοινωνικής ισορροπίας, π.χ., μπορεί ένας να καταλαμβάνει την πρωτοκαθεδρία και άλλοι μεν να μοιράζονται μαζί του μεγάλα μερίδια εξουσίας, άλλοι δε ψιχία επιρροής. Σε μια ταραγμένη ιστορική συγκυρία, ένας πανίσχυρος μέτοχος μπορεί να κατέχει όχι απλώς την πρωτοκαθεδρία, αλλά την ηγεμονία του πλέγματος και ένα αντίστοιχο, τεράστιο μερίδιο της εξουσίας.
Ετσι λοιπόν διαρθρώνεται, σε πολύ γενικές γραμμές, αυτό που ονομάσαμε «πλέγμα εξουσίας»· και έτσι διακρίνεται από το κράτος που, όπως εξ αρχής είπαμε, δεν ασκεί την εξουσία μόνο του, ανεξάρτητο και εντελώς αυτόνομο.
Είπαμε όμως και κάτι άλλο: ότι το κράτος ουδέποτε μονοπωλεί την εξουσία. Αυτό το «ουδέποτε» ηχεί περίεργα. Μήπως είναι υπερβολή; Μήπως σε ορισμένες ιστορικές εποχές υπάρχουν κράτη που αποκτούν δύναμη τόσο συγκεντρωτική, ανεξέλεγκτη και συντριπτική, ώστε να καθίστανται οι αποκλειστικοί φορείς εξουσίας; Μήπως τέτοιες περιπτώσεις είναι, π.χ., τα λεγόμενα «σουλτανικά» καθεστώτα; Ή, άλλο παράδειγμα πλησιέστερο στις ημέρες μας, το ολοκληρωτικό, προσωποπαγές και πανίσχυρο κράτος του Σαντάμ Χουσεΐν;
Η απάντηση είναι αρνητική: όσο ισχυρό, ολοκληρωτικό, συγκεντρωτικό και αν είναι ένα κράτος, υπάρχει πάντοτε από κάτω του ένα πλέγμα εξουσίας που το στηρίζει. Το γιατί θα το δούμε την επόμενη φορά σήμερα ο χώρος δεν μας παίρνει.
Ο κ. Γ. Β. Δερτιλής είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
