Τα Χριστούγεννα έδωσαν την ευκαιρία για να επιδείξουμε τα καλά μας αισθήματα στους μετανάστες, αλλά όχι και για να τους τακτοποιήσουμε στη συνείδησή μας. Η ίδια η φυσική παρουσία Κούρδων, Αράβων, Ινδών, Αφρικανών, Ασιατών, Αλβανών και άλλων Ανατολικοευρωπαίων στις κεντρικές πλατείες της πρωτεύουσας αλλά και σε άλλους δημόσιους χώρους για κάποιους «απειλητική», για κάποιους «λυπηρή», για άλλους απλώς «αντιαισθητική» αποτελεί πάντως ένα γεγονός «ανεξήγητο» και «αδικαιολόγητο» στο επίπεδο των καθημερινών μας προσλήψεων.
«Γιατί έρχονται;». «Γιατί βρίσκονται εδώ;». «Η εθνική ιστορία κάθε λαού δεν εκτυλίσσεται «κανονικά» στον οροθετημένο χώρο δράσης αυτού του λαού;». «Πώς είναι δυνατόν τμήμα της σύγχρονης ιστορίας του νιγηριανού λαού να εκτυλίσσεται στην οδό Γερανίου;». Αλλά δεν αποτελεί η ζωή της οδού Γερανίου τμήμα και της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας; Πώς και γιατί ο εθνικός μας χώρος να μετατραπεί σε χώρο πραγμάτωσης των εθνικών ιστοριών άλλων πολλαπλών εθνών; Πώς οι μεταβολές αυτές αντανακλώνται στους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε τον χώρο μας και τη θέση μας σε αυτόν;
Πολύπλευρα προβλήματα
Η τελευταία δεκαετία του αιώνα σημαδεύτηκε από την ιστορική μετατροπή της χώρας μας αλλά και άλλων χωρών του ευρωπαϊκού Νότου από τόπο αποστολής σε τόπο υποδοχής μεταναστών. Τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα που αφορούν την ένταξη των ξένων μεταναστών στην ελληνική κοινωνία είναι έντονα και πολύπλευρα. Για ευνόητους ιστορικούς λόγους η μετανάστευση στην Ελλάδα αποτελεί ουσιαστικό μέρος της ιστορίας του κάθε λαού που μεταναστεύει. Βιωμένη όμως από την πλευρά της χώρας υποδοχής η μετανάστευση αποτελεί μάλλον μια «ανωμαλία», μια περίοδο διατάραξης της «αρμονικής» τροχιάς της εθνικής ιστορίας.
Στις παραδοσιακές χώρες υποδοχής μεταναστών όπως οι χώρες της Βόρειας Αμερικής, της Δυτικής Ευρώπης και βέβαια η Αυστραλία οι κοινωνικές επιστήμες έχουν εντάξει τα ερωτήματα αυτά κατά προτεραιότητα στην ερευνητική τους ατζέντα συμβάλλοντας έτσι κάποτε στην ομαλοποίηση των διαδικασιών πρόσληψης των μεταναστών. Η ιστορική συνείδηση και γνώση αποτελεί βέβαια βασικό εργαλείο πρόσληψης των όποιων αλλαγών συμβαίνουν σε μια κοινωνία. Ιδιαίτερα στον χώρο των ιστορικών σπουδών, λοιπόν, έχουν αναπτυχθεί μέθοδοι διερεύνησης που εντάσσουν το φαινόμενο της μετανάστευσης στο ευρύτερο πλαίσιο διεθνικών ανταλλαγών και μετακινήσεων (ανθρώπων, προϊόντων, ιδεών και τεχνογνωσίας) σε πλατιά γεωγραφικά πεδία.
Μέθοδοι διερεύνησης
Ας δούμε κάποιες από τις θεματικές της ιστορίας των μεταναστεύσεων ξεχωριστά καθώς υπαγορεύουν ευρηματικούς τρόπους κατανόησης του φαινομένου της μετανάστευσης τόσο στο επίπεδο της έρευνας όσο και στο επίπεδο των προσλήψεων της καθημερινής ζωής.
1 Η κατανόηση ενός μεταναστευτικού φαινομένου μας αναγκάζει να κοιτάξουμε τη δική μας ιστορία από μια απόσταση που να επιτρέπει τη θέαση του ευρύτερου γεωπολιτικού πεδίου στο οποίο εντάσσεται. Στην περίπτωση της Βρετανίας, για παράδειγμα, μελετήθηκαν σε βάθος διάφορα πολιτισμικά προϊόντα και πρακτικές (μουσική, κινηματογράφος, παραδόσεις πολιτικής σκέψης, λογοτεχνική γραφή) των οποίων οι διαδικασίες ανάδυσης εντοπίζονται στον γεωπολιτικό χώρο που ορίζεται από τους δρόμους διασποράς αφρικανικών πληθυσμών μεταξύ Αφρικής, Καραϊβικής, Ηνωμένων Πολιτειών και Βρετανίας. Μελετητές όπως ο Paul Glroy κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο Ατλαντικός Ωκεανός αποτελεί μια βασική μονάδα ανάλυσης της νεότερης βρετανικής ιστορίας, αφού υπήρξε η σκηνή για μια σειρά πολιτισμικών μορφών οι οποίες αργότερα θεωρήθηκαν στοιχεία αποκρυσταλλωμένων εθνικών ταυτοτήτων.
2 Οι ιστορίες της μετανάστευσης συχνά «φωτογραφίζουν» τον τρόπο με τον οποίο φαινόμενα της διεθνούς οικονομίας και πολιτικής καταγράφονται πολιτισμικά στις τοπικές κοινωνίες, και αντίστροφα. Ας δούμε το παράδειγμα των ΗΠΑ. Πρόσφατες μελέτες της ασιατικής διασποράς εκεί έχουν καταδείξει πως κατά τη διάρκεια αμερικανικών πολέμων στην Ασία (Φιλιππίνες 1898-1910, εναντίον της Ιαπωνίας 1941-1945 και στο Βιετνάμ) ο αμερικανικός οριενταλισμός σχεδόν επικάλυψε, στο εσωτερικό, το επεκτατικό ενδιαφέρον της χώρας, μέσω της παραγωγής φυλετικών αναπαραστάσεων ασιατών μεταναστών εργατών. Σε αυτή την περίπτωση τα στερεότυπα του ασιάτη μετανάστη στις ΗΠΑ «φωτογραφίζουν» πλευρές της ιστορίας του ρόλου που έχουν παίξει οι επεκτατικοί πόλεμοι των ΗΠΑ στη διαμόρφωση της νεότερης αμερικανικής κουλτούρας και των συλλογικών αναπαραστάσεων της αμερικανικής ταυτότητας. Ετσι, το στερεότυπο της «εξωπραγματικής» ασιατικής παραγωγικότητας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αιχμαλώτισε το συλλογικό φαντασιακό τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, και οδήγησε στην ανάδυση της «Ασίας» ως μιας διπρόσωπης και αντιφατικής «απειλής»: από τη μία πλευρά ο κίνδυνος από την ανταγωνιστικότητα των ασιατικών κρατών και από την άλλη πλευρά η μετανάστευση των ασιατών εργατών ως ένα «αναγκαίο κακό» στο πλαίσιο της εθνικής οικονομίας. Οι ιστορίες των μεταναστεύσεων και των πολιτισμικών καταγραφών τους διαφωτίζουν με ευρηματικότητα τις διαπλοκές μεταξύ εσωτερικής και διεθνούς πολιτικής και μας βοηθούν ίσως να καταλάβουμε γιατί οι αμερικανικοί βομβαρδισμοί στη Βαγδάτη αναγκάζουν πολλούς άραβες μικροκαταστηματάρχες να κλείνουν εκείνες τις ημέρες τα καταστήματά τους στη Νέα Υόρκη για «λόγους ασφαλείας».
Οι «τρίτες κουλτούρες»
3 Οι ιστορίες των μεταναστεύσεων αφορούν τις «τρίτες κουλτούρες» (third cultures). Πρόκειται για πολιτισμικά μορφώματα που δεν ανήκουν απόλυτα ούτε στο έθνος προέλευσης των μεταναστών ούτε στο έθνος υποδοχής, αλλά αναπτύσσονται στο σημείο διασταύρωσης των τροχιών πολλών διαφορετικών εθνικών ιστοριών. Σύμφωνα με τον κοινωνικό επιστήμονα Μ. Featherstone, οι «τρίτες κουλτούρες» αναδύονται σε ιστορικές συνθήκες όπου ομάδες ανθρώπων αντιμετωπίζουν προβλήματα διαπολιτισμικής επικοινωνίας και αναγκάζονται να κινούνται παράλληλα μεταξύ διαφορετικών εθνικών πολιτισμικών συστημάτων. Οι ιστορίες της μετανάστευσης αφορούν άμεσα τα φαινόμενα της «τρίτης κουλτούρας» και εντάσσονται στις διαφορετικές πολιτικές που διαπερνούν και συνδέουν τις εθνικότητες κατά τους νεότερους χρόνους.
4 Οι ιστορίες των μεταναστεύσεων οδηγούν αναγκαστικά σε συγκριτικές προσεγγίσεις των ιστορικών φαινομένων με έμφαση όχι τόσο στη σύγκριση αυτόνομων περιπτώσεων και στον εντοπισμό ομοιοτήτων και διαφορών, αλλά στην ανίχνευση ιστορικά εντοπισμένων σχέσεων μεταξύ διαφορετικών εθνικών ιστοριών. Το σταθερό αίτημα των προηγούμενων δεκαετιών για συγκριτικές προσεγγίσεις στην ιστοριογραφία και στις κοινωνικές επιστήμες έχει πια εξελιχθεί σε αίτημα για νέου τύπου συγκριτικές προσεγγίσεις με έμφαση στη μελέτη φαινομένων ανταλλαγής, επαφών και αλληλεπιδράσεων. Για παράδειγμα, στον χώρο της ευρωπαϊκής ιστορίας τη συγκριτική προσέγγιση της μεσοπολεμικής περιόδου και των επί μέρους εκδηλώσεων του μοντερνισμού στις ΗΠΑ και στην ευρωπαϊκή ήπειρο έχουν διαδεχθεί έρευνες σε ζητήματα αμερικανισμού στην Ευρώπη και ευρωπαϊσμού στην Αμερική. Η μελέτη της μετανάστευσης μας επιτρέπει να δούμε αυτά τα φαινόμενα σε ευρύ κοινωνικό πεδίο.
Συμπέρασμα: Η ιστορική μελέτη των μεταναστεύσεων στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο είτε απουσιάζει είτε είναι παγιδευμένη στο παλαιότερο αναγωγικό πλαίσιο κατανόησης που θεωρεί τη μετανάστευση αποκλειστικά ζήτημα της εθνικής ιστορίας των μεταναστών. Στην παρούσα ιστορική συγκυρία είναι απαραίτητη στη χώρα μας η εισαγωγή διεθνικών οπτικών στη μελέτη των μεταναστεύσεων τόσο των άλλων όσο και του Ελληνισμού. Στο επίπεδο της έρευνας ίσως μια τέτοια στροφή παραγάγει επιτέλους γόνιμες και ουσιαστικές προσεγγίσεις της εθνικής ιστορίας. Στο ευρύτερο επίπεδο η εμπέδωση των παραπάνω προβληματικών στον τρόπο αντιμετώπισης του φαινομένου της μετανάστευσης ενδεχομένως μπορεί να οδηγήσει σε ωριμότερες πολιτικές συμπεριφορές και να καλλιεργήσει πιο ευαίσθητα κοινωνικά ανακλαστικά.
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι ιστορικός, διδάκτωρ του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας και μεταδιδακτορική εταίρος του Πανεπιστημίου του Πρίνστον.
