Με άξονα τον μεταφραστή και πεδίο έρευνας την ανθρωπολογία της ελληνο-γαλλικής μεταφραστικής δραστηριότητας των δύο τελευταίων αιώνων ξεκινά την Πέμπτη 6 Μαρτίου το συνέδριο «Σημαντικοί μεταφραστές του ελληνο-γαλλικού χώρου, 19ος-20ός αιώνας», που διοργανώνουν το Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (ΓΙΑ).
Το συνέδριο θα διαρκέσει ως το Σάββατο 8 Μαρτίου και θα διεξαχθεί στο αμφιθέατρο «Ιωάννης Δρακόπουλος» του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο αμφιθέατρο «Theo Angelopoulos» του ΓΙΑ με τη συμμετοχή ελλήνων και γάλλων φιλολόγων, μεταφρασεολόγων, ιστορικών της μετάφρασης και μεταφραστών.
Την ώρα που η επιστήμη της μεταφρασεολογίας κλείνει περισσότερο από μισό αιώνα ζωής και τα τεχνολογικά εργαλεία εξελίσσονται με σκοπό να αυτοματοποιήσουν τη διαδικασία της μετάφρασης «
συντελείται η μεγάλη μεθοδολογική στροφή προς τον ίδιο τον μεταφραστή, αυτόν τον μεγάλο άγνωστο, τον οποίο πολλοί διάσημοι μεταφρασεολόγοι (Berman, Venuti, Pym) προτείνουν ως πεδίο μελέτης», διευκρινίζει στο vima.gr η γνωστή μεταφράστρια του Πεσσόα στην Ελλάδα
Μαρία Παπαδήμα, καθηγήτρια στο Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της επιστημονικής επιτροπής του συνεδρίου.
Το συνέδριο «προτείνει τη διερεύνηση της μορφής του μεταφραστή, ατομικής ή συλλογικής, σε έναν χώρο και χρόνο έντονων και πυκνών μεταφραστικών ανταλλαγών: πρόκειται για τον χώρο της ελληνικής και της γαλλικής λογοτεχνίας, από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας».
Εργαλείο πολιτισμικής επικοινωνίας αλλά και ελκυστική επαγγελματική απασχόληση για όσους ενδιαφέρονται για τη γραφή, η μετάφραση, αν κρίνουμε από την πύκνωση των προγραμμάτων μεταφραστικών σπουδών σε πανεπιστημιακές σχολές, ξενόγλωσσα ινστιτούτα και λογοτεχνικά κέντρα ελκύει τους νέους. Γιατί επιλέγουν σήμερα να σπουδάσουν μετάφραση και πώς οραματίζονται το επάγγελμα του μεταφραστή;
Πρόσφατη έρευνα επιχειρεί «να αποτυπώσει το προφίλ, τα κίνητρα και τις προσδοκίες των φοιτητών μεταφραστικών τμημάτων που επιλέγουν ως γλώσσες εργασίας το ζεύγος γαλλικά-ελληνικά» μας είπε η Μαβίνα Πανταζάρα, λέκτορας στο Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία διαπίστωσε στην έρευνά της ότι «τα στερεότυπα, το στάδιο της κατάρτισης, η πρότερη ενασχόληση με το επάγγελμα, καθώς και το ίδιο το ζεύγος γλωσσών εργασίας επηρεάζουν συχνά τις επιλογές των νέων».
Ενώ σήμερα η γαλλοφωνία πλήττεται -στην Ελλάδα και διεθνώς, εξαιτίας της κυριαρχίας της αγγλικής γλώσσας όχι μόνο στον χώρο της τεχνολογίας και της επιστήμης αλλά και στον θεωρούμενο κατ’ εξοχήν χώρο της γαλλικής, τον χώρο της λογοτεχνίας και των γραμμάτων-, η γαλλική γλώσσα υπήρξε για τον 19ο αιώνα και για μέρος του 20ού το όχημα μέσω του οποίου εισήλθαν στην Ελλάδα οι ιδέες του δυτικού πολιτισμού.
«Ευκαιριακοί μεταφραστές, ερασιτέχνες και φοιτητές, καθηγητές και λόγιοι, εκδότες και επιχειρηματίες του βιβλίου, εκείνοι που μεταφράζουν λογοτεχνία στην περίοδο 1830-1909 ταξινομούνται σε διάφορες κατηγορίες», σημειώνει ο ιστορικός της μετάφρασης
Φίλιππος Παππάς. Ανάμεσα σε αυτούς ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση μεταφραστών αποτελούν
«οι αόρατοι εργάτες του Τύπου» στους οποίους συγκαταλέγονται και γνωστοί λογοτέχνες, ο Παπαδιαμάντης, ο Ξενόπουλος, ο Κονδυλάκης, ο Γεράσιμος Βώκος και άλλοι που δραστηριοποιούνται στην Αθήνα αλλά και στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ανατολής, στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη.
Τι μεταφράζουν; «Οι επιλογές τους καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το είδος, το μέσο και τον εκδότη», μας εξηγεί ο ερευνητής. Οι «αόρατοι» και οι επιχειρηματίες του βιβλίου μεταφράζουν επιφυλλίδες, οι λόγιοι Ρακίνα, Λαμαρτίνο και έμμετρα κείμενα, οι ασκούμενοι μεταφράζουν τα πάντα. «Καθοριστικό όριο είναι το 1880, όταν με την ανάπτυξη του Τύπου και τις πολύστηλες καθημερινές εφημερίδες όπως η «Ακρόπολις» του Γαβριηλίδη εισάγεται το επιφυλλιδικό εκτενές μυθιστόρημα». Είναι η εποχή κατά την οποία, μετά τα ρομαντικά αφηγήματα και τα κοινωνικά-λαϊκά «απόκρυφα» μυθιστορήματα α λα Ουγκό, αρχίζουν να δημοσιεύονται οι πρώτες μεταφράσεις «αστυνομικών και φανταστικών διηγημάτων και προοδευτικά αστικών ρεαλιστικών μυθιστορημάτων».
Τι θέση ανάμεσα σε όλους αυτούς έχουν οι γυναίκες; Πολύ σημαντική, υποστηρίζει η
Σοφία Ντενίση, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Προερχόμενες από φαναριώτικες οικογένειες και τους κύκλους των λογίων του Διαφωτισμού, μεταφράζουν ως το 1850 κείμενα κυρίως παιδαγωγικά, φιλοσοφικά ακόμη και πολιτικά
«με στόχο τη βελτίωση του επιπέδου μόρφωσης των γυναικών και τη διάδοση ιδεών μέσα από επωφελή για το φύλο τους αναγνώσματα».
Είναι ενδιαφέρον ότι, ενώ οι γυναίκες αναγνώστριες της εποχής καταναλώνουν το «ανήθικο γαλλικό μυθιστόρημα», οι γυναίκες δημιουργοί, οι μεταφράστριες «έχουν πολύ υψηλό προφίλ και επιλέγουν κείμενα βαριάς κουλτούρας γιατί θέλουν να αποδείξουν ότι μπορούν να τα μεταφράσουν». Από το 1850 και εξής, η λογοτεχνία, και μάλιστα η παιδική λογοτεχνία, διεκδικεί το μεγαλύτερο μέρος των μεταφραστικών κόπων των Ελληνίδων.
Σε μια εποχή που οι εγγράμματες γυναίκες «αποτελούσαν λιγότερο από το 7% του συνολικού γυναικείου πληθυσμού», κορίτσια των μεσαίων στρωμάτων, εκπαιδευτικοί ή κόρες μεγαλοαστών τραπεζιτών και χρηματιστών της εποχής, μεταφράζουν -και συνήθως «με την έγκριση των αρρένων της οικογένειας»– «για να μετέχουν στη δημόσια σφαίρα και στην κοινωνία των γραμμάτων αλλά και για λόγους πρεστίζ των οικογενειών τους και αρχίζουν να δημιουργούν μια γυναικεία παράδοση στα γράμματα». Μια παράδοση από την οποία θα βγει αργότερα, στα 1880, το πρώτο κίνημα ελληνίδων φεμινιστριών.
Το συνέδριο θα απασχολήσουν θεωρητικά ζητήματα για τον μεταφραστή ως εικόνα της εποχής του αλλά και συγκεκριμένες περιπτώσεις ελλήνων και γάλλων μεταφραστών της γαλλικής και της ελληνικής λογοτεχνίας αντίστοιχα (Ν. Σ. Πίκκολος, Ιωάννης Καρασούτσας, Jacques Lacarrière, Κοσμάς Πολίτης, Παύλος Ζάννας, Νάσος Δετζώρτζης, Στρατής Πασχάλης, Yves Bonnefoy κ.ά.).
Οι εργασίες θα αρχίσουν με ομιλία του διακεκριμένου γάλλου καθηγητή, μεταφραστή και μεταφρασεολόγου Jean-René Ladmiral. Θα μιλήσουν επίσης: Στέση Αθήνη, Lucile Arnoux-Farnoux, Γιώργος Βάρσος, Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Αντιγόνη Βλαβιανού, Γιάννης Ιωάννου, Κώστας Κασίνης, Irena Kristeva, Δέσποινα Προβατά, Renée Richer, Άννα Ταμπάκη, Άγγελος Τριανταφύλλου, Τατιάνα Τσαλίκη-Μηλιώνη, Δημήτρης Φίλιας κ.ά.
