Από ένα γύρισμα της συγκυρίας, η ταινία «Καζαντζάκης» του Γιάννη Σμαραγδή προβάλλεται αυτό το διάστημα ταυτόχρονα με την έκδοση μιας σημαντικής μονογραφίας με τίτλο «Ο Καζαντζάκης στον κινηματογράφο» (εκδ. Gutenberg). Συγγραφέας είναι ο Θανάσης Αγάθος, επίκουρος καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο οποίος ερευνά επί σειρά ετών το έργο του κρητικού συγγραφέα.
Το πρώτο κεφάλαιο, «Ο Καζαντζάκης ως σεναριογράφος», παρακολουθεί τα σενάρια που γράφει το 1928, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Σοβιετική Ενωση («Το κόκκινο μαντίλι», «Αγιος Παχώμιος και Σία», «Λένιν», το οποίο μένει στο στάδιο του σχεδιασμού), το 1931-1932, όταν, μαζί με την Ελένη Καζαντζάκη βρίσκονται στο Γκότεσγκαμπ της Τσεχοσλοβακίας («Μουχαμέτης», «Δον Κιχώτης», «Βούδας», «Δεκαήμερο», «Μια έκλειψη ηλίου») και το 1956. Είναι εκείνη τη χρονιά που δέχεται πρόταση από τον Σπύρο Σκούρα, πρόεδρο της αμερικανικής εταιρείας 20th Century Fox, να γράψει ένα σενάριο για μια ταινία με προσωρινό τίτλο «A Greek Family» («Μια ελληνική οικογένεια»). Ο Καζαντζάκης γράφει όντως ένα προσχέδιο με αναφορές στην ομηρική «Οδύσσεια», όπου το μεγαλύτερο μέρος της πλοκής διαδραματίζεται στην Ιθάκη, αλλά η ταινία δεν προχωράει.
«Η ταινία αυτή θα μπορούσε να είχε την επιτυχία του «Ζορμπά» πριν από τον «Ζορμπά»», λέει ο Θ. Αγάθος στο «Νσυν» της εφημερίδας «Τα Νέα».
«Ο Σκούρας συμπαθούσε τον ήδη διάσημο τότε Καζαντζάκη επειδή ήταν Ελληνας. Πιστεύω ότι γνώριζε πολύ καλά τι επιχειρούσε και θεώρησε ότι έχει όλα τα εχέγγυα για να το πετύχει. Φανταστείτε το μείγμα: Καζαντζάκης συν Ελλάδα συν Ιθάκη συν γυρίσματα στην Αμερική, όπου ταξιδεύει ο ήρωας Νικόλας: μια ελληνική οικογενειακή σάγκα αξιώσεων. Αξίζει πλέον να ερευνήσει κανείς την αλληλογραφία του προέδρου της Fox με τον Καζαντζάκη (σ.σ.: φυλάσσεται στο Μουσείο Καζαντζάκη στη Μυρτιά Κρήτης) για περαιτέρω λεπτομέρειες».
Το πρώτο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη, πάντως, που μεταφέρεται στον κινηματογράφο είναι ο «Χριστός ξανασταυρώνεται», σε σκηνοθεσία Ζυλ Ντασσέν, το 1957, χρονιά θανάτου του συγγραφέα. Οπως σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου που αφορά τις κινηματογραφικές διασκευές, ο Θ. Αγάθος ανασύρει από τα αρχεία της εποχής την κριτική υποδοχή της ταινίας (όπως και των ίδιων των μυθιστορημάτων στον ελληνικό και ξένο Τύπο).
Ο Arturro Lanocitta της «Κοριέρε Ντελα Σέρα», για παράδειγμα, «εντοπίζει αδυναμίες όπως η μηχανικότητα της δομής και η υπερβολική θεατρικότητα αλλά θεωρεί ότι… δεν λείπει από την ταινία το μήνυμα αγάπης του συγγραφέα, που προκαλεί ρίγη συγκινήσεως».
Ενδιαφέρον, όμως, έχει η αντίδραση του ίδιου του Καζαντζάκη, ο οποίος παρακολουθεί την προβολή του φιλμ, στις 3 Μαΐου 1957, στο επίσημο πρόγραμμα του Φεστιβάλ Καννών, μαζί με την Ελένη, τον Ντασσέν και τη Μελίνα Μερκούρη.
«Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει την επιτυχία της πρεμιέρας», επισημαίνει ο Θ. Αγάθος, «με σχετική αποστασιοποίηση, τουλάχιστον αν κρίνουμε από επιστολή του στον Πρεβελάκη, με ημερομηνία 4 Μαΐου 1957: «Χτες βράδυ, τα ξημερώματα, γύρισα από τις Cannes, όπου παίχτηκε για πρώτη φορά, στο Festival, ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Καταπληχτική επιτυχία· πολλοί έκλαιγαν· η Ελένη χάρηκε πολύ, με τις καινούριες της τουαλέτες, με τις εκατοντάδες τους φωτογράφους που τη φωτογράφιζαν, κι εγώ έβλεπα και ντρέπουμουν που η καρδιά μου ήταν ακίνητη».
