«Οι συμπατριώτες μου ήταν ο εχθρός μου…». «Η Αμερική έφτιαξε έναν μύθο μέσα από τη σφαγή…». «Ο Γκάρι Κούπερ σκότωνε τους Ινδιάνους αλλά οι Ινδιάνοι είσαι εσύ!». Φράσεις που ακούγονται διάσπαρτα σε σκηνές του ντοκιμαντέρ «Δεν είμαι ο νέγρος σου» («I am not your negro») που από την περασμένη Πέμπτη προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες. Φράσεις που τις ακούμε με τη φωνή του ηθοποιού Σάμουελ Λ. Τζάκσονστην καλύτερη ερμηνεία του» όπως έγραψε, μάλλον σαρκαστικά, το «Time Out»). Ομως ο άνθρωπος που τις σκέφτηκε και εκείνος που τις έγραψε είναι ο Τζέιμς Μπάλντουιν, μία από τις κορυφαίες πένες αφροαμερικανών συγγραφέων του 20ού αιώνα –αν όχι η σημαντικότερη. Και το επίτευγμα του σκηνοθέτη Ραούλ Πεκ, που υπογράφει τη σκηνοθεσία τού «Δεν είμαι ο νέγρος σου», είναι ότι κατάφερε να συγκεντρώσει κείμενα του Μπάλντουιν, όλα σχετικά με τον φυλετικό ρατσισμό στις Ηνωμένες Πολιτείες, και να τα στολίσει με εικόνες τρομερής έμπνευσης και φαντασίας. Εικόνες αρχείου, δραματικές, αστείες ή απλώς καθημερινές, στις οποίες όμως αποκρυσταλλώνεται ουσιαστικότερα ίσως από κάθε άλλη ταινία τεκμηρίωσης ως σήμερα όλο το απύθμενο φυλετικό μίσος των λευκών απέναντι στους μαύρους της Αμερικής.

Οι τρεις προσωπικότητες

Κομβικά σημεία του ντοκιμαντέρ είναι τρεις προσωπικότητες Αφροαμερικανών που έπαιξαν τεράστιο ρόλο στη διεκδίκηση των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων των μαύρων στην Αμερική στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Και που διόλου τυχαία και οι τρεις δολοφονήθηκαν στην έκρυθμη δεκαετία του 1960. Ο δρ Μάρτιν Λούθερ Κινγκ (1929 – 1968), ηγέτης του Αφροαμερικανικού Κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων, ο Μάλκομ Χ (1925 – 1965), που πιο έντονα από οποιονδήποτε άλλον εξέφρασε την οργή, τον αγώνα και τις προσδοκίες των Αφροαμερικανών, και ο Μέντγκαρ Εβερς (1925 – 1963), ο αρχηγός του παραρτήματος του NAACP (Εθνική Ενωση για την Εξέλιξη των Εγχρωμων) του Μισισιπή.
Κατά μία έννοια, η γέννηση του ντοκιμαντέρ «Δεν είμαι ο νέγρος σου» χρονολογείται από το 1979, όταν ο Τζέιμς Μπάλντουιν έγραψε ένα γράμμα στον λογοτεχνικό ατζέντη του περιγράφοντας το επόμενο σχέδιό του ονόματι «Remember This House» (Να θυμάσαι αυτό το σπίτι). Το βιβλίο επρόκειτο να είναι μια επαναστατική, προσωπική εκτίμηση του συγγραφέα πάνω στη ζωή και τις δολοφονίες των παραπάνω τριών, στενών φίλων του. Ωστόσο, μέχρι την ημέρα του θανάτου του, την 1η Δεκεμβρίου του 1987, ο Μπάλντουιν δεν είχε ολοκληρώσει το πόνημα. Συνεπώς, άφησε πίσω του μόλις 30 ολοκληρωμένες σελίδες του εγχειρήματος. Αυτές ακριβώς οι σελίδες ήταν που ενέπνευσαν τον Ραούλ Πεκ στη σύνθεση του ντοκιμαντέρ που σήμερα βλέπουμε.

Χρονολόγιο μισαλλοδοξίας

Τα κείμενα του Μπάλντουιν περιστρέφονται γύρω από τις δραστηριότητες των Κινγκ, Μάλκομ Χ και Εβερς, αλλά οι εικόνες του Πεκ αποκτούν τη μορφή ενός εύπεπτου χρονολογίου της μισαλλοδοξίας και του ρατσισμού που έχει ζήσει η Αμερική από την εποχή των σκλάβων μέχρι ακόμη και τις ημέρες μας. Ο Πεκ έχει κάνει εξαιρετική δουλειά αναμειγνύοντας πράγματα που φαινομενικά δεν έχουν σχέση μεταξύ τους. Σκηνές από κοινωνικοπολιτικά talk shows της τηλεόρασης, όπως ένα κλασικό, όπου στο πάνελ βρίσκονταν οι Χάρι Μπελαφόντε, Σίντνεϊ Πουατιέ, Μπάλντουιν, Τσάρλτον Ιστον, Μάρλον Μπράντο και ο σκηνοθέτης Τζόζεφ Μάνκιεβιτς, σκηνές από αιματηρές διαδηλώσεις, σκηνές αντιπαράθεσης (Κινγκ – Μάλκομ Χ) αλλά και σκηνές από την απλή καθημερινότητα των αμερικανών λευκών της δεκαετίας του 1950 (στο σουπερμάρκετ π.χ.) όπου το μαύρο στοιχείο δείχνει επίτηδες παράταιρο, ή σκηνές από κινηματογραφικές ταινίες που έπλασαν την ποπ κουλτούρα της Αμερικής διαμορφώνοντας τη λευκή συνείδηση. Για παράδειγμα, το όνομα του Τζον Γουέιν αναφέρεται συχνά στο ντοκιμαντέρ, διότι ο ηθοποιός πέρασε όλη του τη ζωή εξολοθρεύοντας Ινδιάνους. Σε ταινίες πλατιάς κατανάλωσης, όπως ο «Κινγκ Κονγκ» (1933), το μαύρο στοιχείο έδινε την εικόνα του «κακού» ενώ ο Μπάλντουιν λέει ότι οι μαύροι που έβλεπε στο σινεμά –σε ταινίες όπως οι «The monster walks» και «They won’t forget» –δεν είχαν καμία σχέση με τους μαύρους που έβλεπε στη ζωή.
Ταμπέλες με συνθήματα όπως «Who needs niggers» (Ποιος χρειάζεται νέγρους) είναι πανταχού παρούσες σε επίκαιρα που αφορούν τον αμερικανικό Νότο, ο οποίος βέβαια, όπως πολύ σωστά επεσήμανε σε μια διάλεξή του ο Μπάλντουιν, έγινε πλούσιος χάρη στα φτηνά εργατικά χέρια των μαύρων! «Η Ιστορία δεν είναι το παρελθόν» έλεγε ο Μπάλντουιν. «Είναι το παρόν. Οποιος υποστηρίζει το αντίθετο υποκρίνεται. Ο κόσμος δεν είναι λευκός. Δεν μπορεί να είναι λευκός. Δεν ήταν ποτέ λευκός. Λευκός είναι μια μεταφορά για τη δύναμη, για την εξουσία. Η ιστορία του μαύρου στην Αμερική είναι η Ιστορία της Αμερικής».

«Χρειάζεται μόνο προσπάθεια»


«Εχω την τάση να ασχολούμαι με τα πιο δύσκολα κινηματογραφικά σχέδια που υπάρχουν» δηλώνει από την πλευρά του ο αϊτινός σκηνοθέτης Ραούλ Πεκ, του οποίου η βιογραφική ταινία «Οταν ο Μαρξ συνάντησε τον Ενγκελς» προβάλλεται από την προπερασμένη εβδομάδα στις αίθουσες. Ο Πεκ μεγάλωσε ανάμεσα στον Μπάλντουιν και τον Μαρξ όταν στη δεκαετία του 1970 σπούδαζε στο γερμανικό Πανεπιστήμιο Χούμπολντ του Βερολίνου και θεωρεί ότι και οι δύο αυτοί άνδρες «διαμόρφωσαν» τον χαρακτήρα που έχει σήμερα. «Πλαισίωσαν αυτό που είμαι», είπε, «τον τρόπο σκέψης μου και τον τρόπο με τον οποίο αναλύω την κοινωνία». Ο Μπάλντουιν είχε έρθει πρώτος στη ζωή του Πεκ, αλλά στα χρόνια του Πανεπιστημίου «δεν σε έπαιρναν καθόλου στα σοβαρά αν δεν είχες τη στοιχειώδη γνώση της ανάλυσης του Μαρξ» είπε ο Πεκ στο περασμένο φεστιβάλ Βερολίνου όπου και οι δύο ταινίες του προβλήθηκαν. Επί τέσσερα ολόκληρα χρόνια ο Πεκ μελετούσε το «Κεφάλαιο» στα γερμανικά και πιστεύει ότι τελικά η πολιτική ήταν που τον οδήγησε στον κινηματογράφο, ενώ θαυμάζει τη δυνατότητα να μιλήσεις ψυχαγωγικά για κάτι που θεωρείς ουσιαστικό, όπως ακριβώς κατάφερε να κάνει με το «Δεν είμαι ο νέγρος σου».
Ο Μπάλντουιν έδωσε στον Πεκ φωνή, του έδωσε τα λόγια, του έδωσε τη ρητορική, όπως γράφει ο ίδιος στο σκηνοθετικό σημείωμά του. «Ο,τι γνώριζα ως τότε ήταν από ένστικτο ή από εμπειρία. Ο Μπάλντουιν τους έδωσε όνομα και σχήμα. Είχα όλα τα πνευματικά όπλα που χρειαζόμουν. Σίγουρα θα έχουμε ισχυρούς ανέμους εναντίον μας. Ο σημερινός χρόνος της διαφωνίας και της σύγχυσης είναι ένα αναπόφευκτο στοιχείο. Δεν είμαι αφελής να πιστεύω ότι ο δρόμος μπροστά μου θα είναι εύκολος ή ότι οι επιθέσεις δεν θα είναι εγκαίρως κακές. Η δέσμευσή μου είναι να διασφαλίσω ότι η ταινία αυτή δεν θα θαφτεί και ότι θα τραβήξει τον δρόμο της. Θα είμαι μαζί της για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μόνο χρόνος και προσπάθεια χρειάζονται».

Ακτιβισμός και ομοφυλοφιλία

Μεγάλο μέρος της φήμης του Τζέιμς Μπάλντουιν, που γεννήθηκε στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης στις 2 Αυγούστου του 1924 και πέθανε την 1η Δεκεμβρίου του 1987 στη Σαν Πολ Ντε Βανς των Γαλλικών Αλπεων, οφείλεται στη δοκιμιακή δουλειά του. Ανάμεσα στις συλλογές δοκιμίων που είχε εκδώσει είναι τα «The fire next time» («Την επόμενη φορά η φωτιά», 1963), «Nothing Personal» («Τίποτε προσωπικό», 1964) και «Τhe devil finds work» («Ο διάβολος βρίσκει δουλειά», 1976).
Στην εκπνοή της δεκαετίας του 1940 ο Μπάλντουιν εγκατέλειψε τη χώρα του και βρήκε καταφύγιο στην Ευρώπη. Η εποχή αυτή αναφέρεται στο «Δεν είμαι ο νέγρος σου». «Οσο ήμουν εκεί (Γαλλία) δεν ήθελα να έχω καμία απολύτως σχέση με την Αμερική» λέει. «Ούτε donuts, ούτε μπέιζμπολ, ούτε τηλεόραση, ούτε τίποτε». Αλλά του έλειψαν τα αδέλφια του. Του έλειψαν τα βλέμματα. Του έλειψε η συμπεριφορά. Του έλειψε η ζωή που τον είχε διαμορφώσει. Γι’ αυτό και κάποια στιγμή επέστρεψε για να γίνει ενεργός ακτιβιστής υπέρ του Κινήματος των Πολιτικών Δικαιωμάτων των Μαύρων.
Ο φυλετικός ρατσισμός και η ομοφυλοφιλία ήταν ζητήματα που απασχόλησαν τον Μπάλντουιν που ήταν δηλωμένος ομοφυλόφιλος. Το πρώτο μυθιστόρημά του εκδόθηκε το 1953. Με φόντο το Χάρλεμ όπου μεγάλωσε, ο συγγραφέας στο «Go Tell It on the Mountain» (εκδόσεις Μεταίχμιο) δίνει ζωή στα βιώματα ενός νεαρού ιεροκήρυκα (ο Μπάλντουιν ήταν γιος ιεροκήρυκα). Η άμεση επιτυχία του μυθιστορήματος τον βοήθησε στην έκδοση του δεύτερου βιβλίου του, «Το δωμάτιο του Τζοβάνι» («Giovanni’s Room», Μεταίχμιο 2005), το οποίο ερευνά το ζήτημα του ομοφυλοφιλικού έρωτα. Ο Μπάλντουιν έγραψε επίσης δύο θεατρικά έργα, τα «The Amen Corner» (1955) και «Blues for Mr Charlie» (1965).

Ο συγγραφέας και το σινεμά

Είναι αρκετά περίεργο πάντως το γεγονός ότι μέχρι πρότινος ο Τζέιμς Μπάλντουιν είχε απασχολήσει ελάχιστα τον κινηματογράφο. Δεν είναι βέβαιο το αν έπαιξε ρόλο η υποψηφιότητα για το Οσκαρ ντοκιμαντέρ τού «Δεν είμαι ο νέγρος σου», πάντως οι διαθέσεις κινηματογραφιστών προς το έργο του Μπάλντουιν φαίνεται ότι αλλάζουν. Ενα από τα πρόσωπα της εφετινής τελετής των Οσκαρ, ο επίσης αφροαμερικανός σκηνοθέτης του «Moonlight» Μπάρι Τζένκινς, ανέλαβε τη μεταφορά στον κινηματογράφο ενός από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα του Μπάλντουιν, του «If Beale Street Could Talk» που εκδόθηκε το 1974. Πρόκειται για την αγωνιώδη προσπάθεια μιας γυναίκας από το Χάρλεμ της Νέας Υόρκης να αποδείξει την αθωότητα του εραστή της ενώ κουβαλά μέσα της το πρώτο τους παιδί.
Η είδηση ανακοινώθηκε τον περασμένο Ιούλιο στο «Variety» που ειδικεύεται σε κινηματογραφικά θέματα. Προς το παρόν δεν έχουν δοθεί άλλες πληροφορίες για την κινηματογραφική μεταφορά του, πέρα από το ότι η Γκλόρια Καρέφα-Σμαρτ, αδελφή του συγγραφέα, χαίρεται που το μυθιστόρημα του Μπάλντουιν βρίσκεται στα χέρια ενός σκηνοθέτη «που μας εντυπωσίασε με τη σειρά «Medicine for melancholy»». Δεν είναι πάντως η πρώτη φορά που το εν λόγω μυθιστόρημα περνά στο σελιλόιντ, καθώς το 1998 ο γάλλος σκηνοθέτης Ρομπέρ Γκεντιγκιάν βάσισε σε αυτό την ταινία του «Α la place du coeur».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ