Το Βήμα της Κυριακής παρουσιάζει για πρώτη φορά τα σπάνια, συλλεκτικά και ακυκλοφόρητα αλφαβητάρια και αναγνωστικά της διασποράς.
Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Βουκουρέστι, Νέα Υόρκη, Αλεξάνδρεια
Οι αξίες και οι μνήμες όλων μας ζωντανεύουν μέσα από τα βιβλία τα οποία γαλούχησαν τα ελληνόπουλα.
Μία νοσταλγική περιδιάβαση στο παρελθόν, τη ζωή και την εκπαίδευση του ελληνισμού της ομογένειας, μέσα από γλαφυρά κείμενα κορυφαίων παιδαγωγών και λογοτεχνών και αριστουργηματικές εικονογραφήσεις.
Η εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» προσφέρει στους αναγνώστες της σε πολυτελείς, σκληρόδετες εκδόσεις, αλφαβητάρια και αναγνωστικά που κυκλοφόρησαν στην Κωνσταντινούπολη του τέλους του 19ου αιώνα και στη Σμύρνη πριν από την Καταστροφή, στη Νέα Υόρκη του Μεσοπολέμου, στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης μετά τον Εμφύλιο και στην ελληνική παροικία της Αιγύπτου πριν από τη μεγάλη φυγή των Αιγυπτιωτών στα μέσα του 20ού αιώνα.
Δάσκαλοι, παιδαγωγοί και λογοτέχνες συνεργάζονται με οραματιστές εκδότες και χαρισματικούς εικονογράφους. Ο αναγνώστης θα απολαύσει τρυφερές αφηγήσεις και κλασικά ποιήματα της παιδικής λογοτεχνίας, τα εξαιρετικά ασπρόμαυρα χαρακτικά ή την πλούσια έγχρωμη εικονογράφηση και, με τα Επίμετρα που συνοδεύουν κάθε τόμο, θα ταξιδέψει σε κέντρα του ελληνισμού όπου η ιστορία της ελληνικής παιδείας συναντιέται με την ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας και του βιβλίου. Ταυτόχρονα, προσαρμοσμένα στις ανάγκες της εκάστοτε ομογένειας, τα αναγνωστικά αυτά δίνουν μια ζωντανή εικόνα της εποχής τους, της ζωής και της κουλτούρας των Ελλήνων έξω από τα όρια της ελλαδικής επικράτειας τους τελευταίους δύο αιώνες.
Με Το Βήμα την Κυριακή 19 Νοεμβρίου «Αναγνωστικό της τρίτης τάξης για τις σοσιαλιστικές χώρες» από τις Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις
Αυτό το αναγνωστικό για την τρίτη τάξη τυπώθηκε το 1961 εκτός Ελλάδας για τις χιλιάδες Ελληνόπουλα που ζούσαν σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, παιδιά που είχαν οδηγηθεί και εγκατασταθεί στις σοσιαλιστικές χώρες στη διάρκεια του Εμφυλίου ή παιδιά πολιτικών προσφύγων μετά τον Εμφύλιο. Η μετακίνηση αυτή ήταν μια απόφαση της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, της κυβέρνησης των ανταρτών που συστάθηκε στις 23 Δεκεμβρίου του 1947, με σκοπό να προστατευθούν τα παιδιά από τους κινδύνους, τον υποσιτισμό και τις ταλαιπωρίες του πολέμου αλλά και από τη συγκέντρωση παιδιών των εμπόλεμων περιοχών σε «παιδουπόλεις» από τη βασίλισσα Φρειδερίκη. Τον Φεβρουάριο του 1948 η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση ζητά από τις σοσιαλιστικές χώρες να φιλοξενήσουν τα παιδιά ως το τέλος του πολέμου. Το αίτημα γίνεται δεκτό και τα παιδιά μεταφέρονται, αρχικά μέσω Αλβανίας και Γιουγκοσλαβίας, στις άλλες χώρες.
Η Επιτροπή «Βοήθεια στο Παιδί» (ΕΒΟΠ), που συστήνεται τον Μάιο του 1948, με πρόεδρο τον πανεπιστημιακό γιατρό Πέτρο Κόκκαλη, υπουργό Πρόνοιας της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, και μέλη πρόσφυγες εκπαιδευτικούς, τον αιγυπτιώτη παιδαγωγό Γεώργιο Αθανασιάδη, τη συγγραφέα Έλλη Αλεξίου κ.ά., αναλαμβάνει τη φροντίδα και την εκπαίδευση των παιδιών αυτών. Η ΕΒΟΠ φροντίζει για την περίθαλψη των παιδιών, τη σύσταση σχολείων, την έκδοση σχολικών και εξωσχολικών βιβλίων και την κατάρτιση και πρόσληψη δασκάλων.
Τα σχολικά βιβλία ήταν το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετώπισε η ΕΒΟΠ. «Από βιβλία δεν υπήρχε απολύτως τίποτε. Ούτε και τα στοιχειώδη υλικά», μαρτυρεί η Έλλη Αλεξίου. «Η εκπαίδευση των παιδιών οργανώθηκε από το μηδέν και επί άλλων εντελώς βάσεων […]
Από τις αρχές του 1950 αρχίζει η συστηματική συγγραφή νέων σχολικών βιβλίων για όλα τα μαθήματα. Τα βιβλία τυπώνονταν από τον κομματικό εκδοτικό μηχανισμό, το εκδοτικό «Νέα Ελλάδα» (1949-1956) στην Πολωνία και στη συνέχεια από τις διάδοχες «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις» (1956-1974) στο Βουκουρέστι, και διανέμονταν σε όλες τις σοσιαλιστικές χώρες.
Στην πρώτη ομάδα των αναγνωστικών, που γράφτηκαν για τα παιδιά του Εμφυλίου, γίνεται έντονα αντίστιξη του εκεί –την κατάσταση στην Ελλάδα– με το εδώ –τη ζωή στις λαϊκές δημοκρατίες– ενώ τονίζεται ο θαυμασμός για το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, την ΕΠΟΝ και τους αγωνιστές τους, που τα παιδιά καλούνται να μιμηθούν και να γίνουν μαχητές του στρατού που θα ελευθερώσει τη χώρα και θα συμβάλει στη σοσιαλιστική της ανοικοδόμηση. «Τα παιδιά καλούνται, πλάι στη μάθηση και την αφομοίωση της εμπειρίας των λαϊκών δημοκρατιών, να σφυρηλατήσουν ανάλογο χαρακτήρα που έχει ασφαλώς το πάρισό του στη χρηστοήθεια του κομμουνιστή λαϊκού αγωνιστή μέλους του ΚΚΕ».
Μετά την καταδίκη του σταλινισμού στο 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης το 1956, την 6η Ολομέλεια του ΚΚΕ τον Μάρτιο και την καθαίρεση του γενικού γραμματέα του κόμματος Νίκου Ζαχαριάδη, σημειώνεται μια αλλαγή πλεύσης, η οποία θα επηρεάσει και τα σχολικά βιβλία που εκδίδονται στις σοσιαλιστικές χώρες. Τα αναγνωστικά των επόμενων χρόνων σταδιακά αποπολιτικοποιούνται, δίνεται έμφαση στην καλλιέργεια της αγάπης προς την πατρίδα, την οποία τα παιδιά που πρωτοπηγαίνουν τώρα στο δημοτικό δεν γνωρίζουν, και η ελληνομάθεια «συναρθρώνεται με το αίτημα για επαναπατρισμό, που έχει ήδη τεθεί από το 1957, με τρόπο άμεσο και επιτακτικό».
Το Αναγνωστικό για την τρίτη τάξη του 1961 ανήκει στα αναγνωστικά που αναγγέλλουν αυτό το νέο πνεύμα. Ξεφυλλίζοντάς το παρατηρούμε πώς δομείται σταδιακά η ελληνική και η σοσιαλιστική ταυτότητα των μικρών αναγνωστών. Η πατρίδα παρουσιάζεται μέσα από τη γεωγραφία, τη μυθολογία και την ιστορία της, αλλά και μέσα από πρόσφατα πολιτικά γεγονότα. Τα παιδιά στέκονται μπροστά στον χάρτη της Ελλάδας και μαθαίνουν τα γεωγραφικά διαμερίσματά της. Γράμματα συγγενών από την Ελλάδα πληροφορούν για την τρέχουσα κατάσταση, και περιγράφουν πολιτείες και χωριά, την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, την Τρίπολη και το Μεσολόγγι, τη Σπάρτη και τον Πειραιά, μιλούν για τον τρύγο και τους καταρράχτες της Έδεσσας, για τις γιορτές και τα πανηγύρια. Μόνιμη επωδός, ποιήματα που εκφράζουν τη λαχτάρα του επαναπατρισμού: «Τι κι αν στα ξένα ζω, Πατρίδα μου γλυκιά/ τι μακριά κι αν ζω απ’ το λαό μας;/ Η σκέψη κ’ η ψυχή μου κοντά σου φτερουγά/ και πάντα λαχταρώ τον ουρανό μας!…».
Πυκνά είναι τα ελληνικά μυθολογικά και ιστορικά στοιχεία στο Αναγνωστικό. Από τη νεότερη ιστορία παρατίθενται αφηγήσεις για τη ζωή των Κλεφτών, σύντομα επεισόδια από την ελληνική επανάσταση με τον Κολοκοτρώνη και τον Κανάρη – και βέβαια στοιχεία της πολύ πρόσφατης ιστορίας της Κατοχής και της Αντίστασης.
Η σοσιαλιστική διαπαιδαγώγηση βαίνει παράλληλα με την πατριωτική. Τα παιδιά μαθαίνουν για το εργατικό κίνημα και τις διεκδικήσεις των ελλήνων καπνεργατών στην Καβάλα το 1929, για την ιστορία και τη δράση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, για αγωνιστές και ήρωες της Αντίστασης, για την Ηλέκτρα Αποστόλου και τον Μανώλη Γλέζο, για τα κατορθώματα των ΕΠΟΝιτών αλλά και για τους μικρούς αγωνιστές, τα Αετόπουλα ενώ διαβάζουν τις βιογραφίες των Καρλ Μαρξ και Φρειδερίκου Ένγκελς, του έλληνα σοσιαλιστή κοινωνιολόγου και παιδαγωγού Δημήτρη Γληνού, αλλά και του «θαυματουργού κηπουρού», βιολόγου και γεωπόνου, Ιβάν Βλαντιμίροβιτς Μιτσούριν από τη Σοβιετική Ένωση.
Στα αναγνωστικά του νέου πνεύματος έχουν ενταχθεί πολλά λογοτεχνικά κείμενα. Το βιβλίο που έχετε στα χέρια σας είναι διάστικτο από ενυπόγραφα ποιήματα ελλήνων λογοτεχνών: Ζαχαρία Παπαντωνίου, Μενέλαου Λουντέμη, Γεώργιου Δροσίνη, Κωστή Βελμύρα, Ιωάννη Πολέμη, Ρίτας Μπούμη-Παπά, Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, Δήμου Ρεντή, Αριστομένη Προβελέγγιου, Αλέξανδρου Πάλλη, Τέλλου Άγρα κ.ά. μαζί με τις δύο στροφές του Εθνικού Ύμνου από τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν του Διονύσιου Σολωμού.
Προϊόντα μιας εκπαιδευτικής πολιτικής με ιδεολογικό πρόσημο σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, τα αναγνωστικά αυτά «αντικατοπτρίζουν με σαφήνεια τη διαδρομή από το πρότυπο μιας εθνικής παιδείας με σοσιαλιστικό περιεχόμενο στην ελληνικότητα και τον νόστο».
