Αντρέι Ζβγιάνγκιντσεφ: «Το τίμημα της χαράς είναι η αδιαφορία για τους άλλους»

Οταν το 2003 η ρωσική ταινία «Η επιστροφή» προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Βενετίας, η αίσθηση που είχε προκαλέσει ήταν απερίγραπτη. Και όταν αργότερα απέσπασε τον Χρυσό Λέοντα του φεστιβάλ για να ακολουθήσει διεθνή πορεία φτάνοντας ως τις Χρυσές Σφαίρες, όλα πια έδειχναν ότι ο δημιουργός της, ο 39χρονος τότε Αντρέι Ζβγιάνγκιντσεφ, ήταν ένας σκηνοθέτης που είχε μεν έρθει καθυστερημένα αλλά με σκοπό να μείνει. Και έμεινε. Ο διάδοχος ενός άλλου Αντρέι, του Ταρκόφσκι –που υπήρξε πρότυπο του Ζβγιάνγκιντσεφ –αποδείχθηκε δημιουργός σπουδαίων ρωσικών ταινιών της τελευταίας 15ετίας, ταινιών όπως το «Λεβιάθαν» που με θάρρος ασκεί σκληρή κριτική στην ρωσική κοινωνία του Βλαντίμιρ Πούτιν αλλά και ο σκηνοθέτης ενός άλλου αριστουργήματος, του «Χωρίς αγάπη» που από την περασμένη Πέμπτη προβάλλεται στην Ελλάδα.

Αξονας του σεναρίου της ταινίας ένα 12χρονο αγόρι (Ματνέι Νόβοκοφ) που ζει –ουσιαστικά –μόνο. Οι χωρισμένοι γονείς του (Μαριάνα Σπίβακ, Αλεξέι Ροζίν) δεν ενδιαφέρονται καθόλου για τον γιο τους, πολύ απλά δεν τον θέλουν. Εχουν άλλες προτεραιότητες. Ο μικρός κατοικεί στο σπίτι της μητέρας αλλά η ζωή του είναι κενή, χωρίς φίλους, χωρίς να μιλάει σε κανέναν. Και μια μέρα το αγόρι θα εξαφανιστεί…

Σε πρώτο επίπεδο λοιπόν (και ουσιαστικότερα ίσως από κάθε άλλη ταινία των τελευταίων χρόνων) το «Χωρίς αγάπη» μιλάει για την παρακμή, την πλήρη ισοπέδωση των οικογενειακών αξιών στις κοινωνίες των ημερών μας. Και αναρωτιέσαι, εύλογα, πώς φτάσαμε σε αυτό το σημείο. Πώς δύο καλλιεργημένοι, σχετικά νέοι γονείς, ευκατάστατοι, πολιτισμένοι, με καλές δουλειές, μπορούν να γίνουν τόσο απαξιωτικοί απέναντι στο ίδιο το σπλάχνο τους; «Ασφαλώς δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι πολλές φορές δραματοποιούμε τις καταστάσεις» μας είπε χαμογελώντας ο σκηνοθέτης στο Φεστιβάλ των Καννών, λίγες ημέρες πριν από τη βράβευση του «Χωρίς αγάπη» με το ειδικό βραβείο της Επιτροπής (άξιζε κάτι πολύ μεγαλύτερο). «Η υπερβολή είναι μέρος του κινηματογραφικού παιχνιδιού διότι δεν μπορώ να φανταστώ κάπου στη Ρωσία μια οικογένεια στην οποία και οι δύο γονείς να θέλουν να ξεφορτωθούν το παιδί τους· να το πετάξουν σε ένα ορφανοτροφείο ή όπου να ‘ναι. Και ξέρω ότι στη Ρωσία θα με κατηγορήσουν για αυτό που δείχνω· θα γράψουν ότι δεν υπάρχουν τέτοιες οικογένειες. Ομως στην ταινία παρουσιάζουμε αυτή την ακραία κατάσταση για να δείξουμε αυτό το απύθμενο μίσος του ενός απέναντι στον άλλον που πλέον επικρατεί στις κοινωνίες και νομίζω ότι μόνον έτσι μπορεί κανείς να ανιχνεύσει βαθύτερα τα ερωτήματα που θέτει η ταινία».

Για τον Αντρέι Ζβγιάνγκιντσεφ οι καταστάσεις που παρουσιάζονται στην ταινία είναι παράγωγες μιας «γενικότερης επιθετικότητας και ενός τρομακτικού εγωισμού» που παρατηρεί στον κόσμο –και όχι κατ’ αποκλειστικότητα στην πατρίδα του. «Δεν ξέρω αν είναι ιδέα μου», είπε, «αλλά πραγματικά νιώθω στον αέρα αυτή την επιθετικότητα η οποία χρόνο με τον χρόνο διογκώνεται. Νιώθω ότι έχουμε πια στρατολογική συνείδηση. Πολύς κόσμος στην Ρωσία αντιμετωπίζει την Αμερική και την Ευρώπη ως εχθρούς, επικρατεί μια εγωιστική νοοτροπία που μεταδίδεται σαν επιδημία γιατί αυτός ο εγωισμός, αυτή η έλλειψη αγάπης, υπάρχουν παντού, όχι μόνο στη Ρωσία. Αυτή η μανία να κατακτήσουμε αυτό που θέλουμε αδιαφορώντας για τον άλλον. Το τίμημα της προσωπικής χαράς είναι η αδιαφορία για τους άλλους. Στην ταινία, η μητέρα μιλάει για την προσωπική ευτυχία της στον καινούργιο της εραστή και όχι απλώς ξεχνά ότι έχει ένα παιδί αλλά το θεωρεί εμπόδιο σε αυτή την προσωπική ευτυχία της».

Σε μια από τις πιο καίριες σκηνές τού «Χωρίς αγάπη», βλέπουμε μια αντιπαράθεση ανάμεσα στη γιαγιά του παιδιού και στην κόρη της, τη μητέρα του. Το ενδιαφέρον της σκηνής είναι ότι κατά κάποιον τρόπο νιώθεις ότι αντιπαραθέτει δύο διαφορετικές περιόδους της Ρωσίας, εκείνης του σοβιετικού καθεστώτος με τη σύγχρονη. Ο Ζβγιάνγκιντσεφ είπε ότι δεν είχε καμία πρόθεση να παρουσιάσει τις δύο αυτές πλευρές ως «κακές Ρωσίες», πρόσθεσε όμως ότι «προφανώς η γιαγιά είναι μια αυταρχική γυναίκα στην οποία πολλοί Ρώσοι θα αναγνωρίσουν σημάδια του παρελθόντος της χώρας μου. Ομως δεν υπήρχε καμία πρόθεση να συγκρίνουμε αυτούς τους δύο κόσμους, τον καπιταλιστικό κόσμο της σύγχρονης εποχής με τη σοβιετική δικτατορία του παρελθόντος». Εξάλλου, ο Ζβγιάνγκιντσεφ δεν θεωρεί ότι το «Χωρίς αγάπη» είναι μια πολιτική ταινία με την έννοια που ήταν το «Λεβιάθαν», αγγίζοντας σοβαρά κοινωνικά θέματα της σύγχρονης Ρωσίας. «Η όποια αναφορά σε σύγχρονα πολιτικά θέματα της Ρωσίας, όπως για παράδειγμα η τραγωδία στην Ουκρανία, διαπερνά με απαλούς τόνους την ταινία –ακούμε τις ειδήσεις στο ραδιόφωνο –ακριβώς επειδή γυρίσαμε το «Χωρίς αγάπη» όταν τα γεγονότα αυτά συνέβαιναν, σε πραγματικό χρόνο, τον Φεβρουάριο 2015. Δεν υπάρχει άμεσο πολιτικό θέμα στην ταινία».

Στην πλειονότητά τους οι σκληρές ταινίες από όποιο μέρος και αν προέρχονται και όσο σκοτεινό και αν είναι το περιεχόμενό τους, βρίσκουν κάποια χαραμάδα ελπίδας. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στο «Χωρίς αγάπη». Εχει άραγε χαθεί η ελπίδα για τον Αντρέι Ζβγιάνγκιντσεφ; Εδώ, ο σκηνοθέτης απάντησε διπλωματικά. «Οταν η ταινία τελειώνει η ζωή συνεχίζεται, όμως δεν θεώρησα ότι ένα happy end θα της ταίριαζε. Οπως ακριβώς συμβαίνει και στη ζωή». Ο στόχος του ήταν ξεκάθαρος: «Με αυτή την ταινία προτείνω σε όσους τη δουν να σκεφτούν λίγο τον εαυτό τους, να σκεφτούν τη φύση τους, να σκεφτούν την κοινωνία στην οποία βρισκόμαστε και ίσως, μέσα τους, να κάνουν κάποιες αλλαγές».