Χειροπέδες στον εγκέφαλο

Γιατί ο άνθρωπος αδυνατεί να αποφύγει την παγίδευσή του σε κάποιον εθισμό; Μπορούμε ακόμη να πιστεύουμε στη δυνατότητα του ατόμου να επιλέγει; Ή μήπως οι εθισμοί εκτινάσσονται από τα βάθη του εγκεφάλου χωρίς να μας ρωτήσουν;

Δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν παγιδευμένοι σε κάποιον από τους πολλούς εθισμούς: στο αλκοόλ· στην καφεΐνη· στη νικοτίνη· στα «σκληρά» και «μαλακά» ναρκωτικά· στη σοκολάτα· στην «καζινολατρία»· στο σεξ. Ακόμη και στην αγάπη! Προσωπικά αισθάνομαι εξαρτημένος από τη νικοτίνη, την καφεΐνη και κατά περιόδους από τη σοκολάτα. Καπνίζω σχεδόν δέκα χρόνια περίπου 20 τσιγάρα καθημερινά. Δυσκολεύομαι να λειτουργήσω χωρίς τουλάχιστον δύο ελληνικούς καφέδες την ημέρα. Ενίοτε μου είναι αδύνατον να περάσω μπροστά από περίπτερο χωρίς να αγοράσω κάποια σοκολάτα ­ ιδιαίτερα τον χειμώνα. Είμαι εξαρτημένος; Είναι περίπου αποδεδειγμένο ότι αντικείμενα και συνήθειες που πολύ απέχουν από την κατανάλωση ναρκωτικών δεν παύουν να προκαλούν μια ανάλογη ισχυρή εξάρτηση και να λαμβάνουν τη μορφή ενός σοβαρού εθισμού. Είμαι σαφώς εξαρτημένος, παρ’ ότι το είδος των εθισμών μου δεν με εμποδίζει να ζω φυσιολογικά. Αν όμως αποφασίσω να αντιταχθώ σ’ αυτούς, τα εμπόδια θα εμφανιστούν. Βεβαίως δεν αντιμετωπίζω έντονη κοινωνική κριτική, αφού οι εθισμοί που στιγματίζονται είναι οι εθισμοί της μειοψηφίας. Δεν θα συνέβαινε το ίδιο αν ζούσα στην Αμερική. Εκεί, π.χ., θα ήμουν ένας δακτυλοδεικτούμενος «νικοτινομανής». Αντικειμενικά πάντως η εξάπλωση και η ευρύτερη αποδοχή ενός εθισμού δεν είναι κάτι που τον κάνει λιγότερο εθισμό. Τι είναι όμως «εθισμός»;

Στην ουσία σήμερα αντιμετωπίζεται ως εθισμός σχεδόν κάθε συνήθεια που ακολουθείται εκτός μέτρου από ένα άτομο το οποίο γνωρίζει ότι δυσκολεύεται ή αδυνατεί να την κατευνάσει και πολύ περισσότερο να της δώσει ένα τέλος. Στις ΗΠΑ και στη Βρετανία έχουν δημιουργηθεί ομάδες ανάλογα με το είδος της εξάρτησης, στις οποίες μπορεί να ενταχθεί ο εκάστοτε «πάσχων» εξασφαλίζοντας έναν δίαυλο επικοινωνίας με τα άλλα μέλη. Ακολουθεί παράλληλα ένα πρόγραμμα απεξάρτησης το οποίο ενδεχομένως θα τον οδηγήσει στην οριστική θεραπεία. Φυσικά αναφερόμαστε σε εξαρτήσεις όπως το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, το σεξ και η ­ κατά κάποιον τρόπο ­ παθολογική αγάπη, η οποία αποδίδεται σωστότερα με τον όρο «συνεξάρτηση». Και φυσικά μιλάμε για ομάδες που παρ’ όλα τα κατά καιρούς επώνυμα μέλη τους παραμένουν αυστηρά «ανώνυμες»: «Ανώνυμοι Αλκοολικοί», «Ανώνυμοι Σεξομανείς», «Ανώνυμοι Τοξικομανείς», «Ανώνυμοι Συνεξαρτημένοι». Είναι σαφές ότι δεν έχουμε δει ακόμη την πρώτη συνάντηση των «Ανώνυμων Καφεϊνομανών», π.χ. ­ αν και με δεδομένη την αμερικανική εμμονή στην υπερβολή, τίποτε δεν αποκλείει ότι θα συμβεί κάποτε.

Ισως κάποιος θα μπορούσε να πει ότι μερικές από αυτές τις ομάδες αποτελούν απλώς «ανώνυμες εταιρείες». Ωστόσο δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η αποτελεσματικότητα κάποιων από αυτές, ειδικά απέναντι στα προβλήματα του αλκοολισμού και των ναρκωτικών. Η αλήθεια είναι ότι η πρώτη συνάντηση των «Ανώνυμων Αλκοολικών» στην πόλη Ακρον του Οχάιο αποτελεί το πρότυπο λειτουργίας για τις χιλιάδες ανάλογες ομάδες που σήμερα υπάρχουν σε όλη τη Γη (και φυσικά και στην Αθήνα, όπου εκτός των «Ανώνυμων Αλκοολικών» δρα με ευεργετικά αποτελέσματα και η ομάδα των ελλήνων «Ανώνυμων Ναρκομανών»). Τελικά, τι είναι αυτό που μας προσθέτει στην κατηγορία των εξαρτημένων; Για μία ακόμη φορά η επιστήμη τολμά μια απλή απάντηση: Καθαρή χημεία. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι όσον αφορά τους εθισμούς ο άνθρωπος βρίσκεται στο έλεος μιας ακόμη χημικής ουσίας!

Αναζητώντας την ντοπαμίνη

Μπορεί οι συνήθειες ή οι ουσίες να ποικίλλουν, η υφή όμως της εξάρτησης παραμένει ίδια. Η επιστήμη υπέθεσε ­ και απέδειξε ­ ότι υπάρχει ένας συγκεκριμένος μηχανισμός που εξηγεί γιατί ο άνθρωπος είναι επιρρεπής στους εθισμούς. Παρ’ ότι η λειτουργία αυτού του μηχανισμού παραμένει σκοτεινή σε μερικά σημεία, μια πρωτοποριακή επιστημονική έρευνα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Nature» αποκαλύπτει την εξαιρετικά στενή σχέση ανάμεσα σε κάθε είδους εξάρτηση και στην ντοπαμίνη, μια χημική ουσία που παράγεται στα βάθη του εγκεφάλου και συγκεκριμένα στην κοιλιακή καλύπτρα στον μέσο εγκέφαλο. Αφού παραχθεί εκχέεται στον πρόσθιο λοβό και στον επικλινή πυρήνα (αγγλιστί nucleus accumbens), ένα μέρος του μεταιχμικού συστήματος το οποίο θεωρείται από τα αρχαιότερα τμήματα του εγκεφάλου, λαμβάνοντας υπόψη ότι ο εγκέφαλος δεν δημιουργήθηκε στιγμιαία αλλά αναπτύχθηκε ποσοτικά και ποιοτικά μέσα από την πάροδο εκατομμυρίων ετών.

Η ντοπαμίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής. Ενα χημικό μόριο το οποίο έχει την ιδιότητα να μεταφέρει μηνύματα από μια περιοχή του εγκεφάλου σε μιαν άλλη. Οταν λέμε «μηνύματα» εννοούμε συναισθήματα όπως η ευφορία και η ικανοποίηση ­ συναισθήματα στα οποία η ντοπαμίνη έχει «ειδικευθεί». Η ντοπαμίνη θα λέγαμε ότι λειτουργεί σαν διακόπτης. Αν είμαστε κατηφείς και απογοητευμένοι, η αύξηση της παραγωγής της είναι ικανή να μας μεταφέρει σε μια κατάσταση χαρούμενης έξαρσης. Ενα ερωτικό αγκάλιασμα, ένα φιλί, ένα μουσικό κομμάτι, μια επιδοκιμασία, η επίτευξη ενός στόχου είναι τέλειες αιτίες για να ανοίξουν ανεπιφύλακτα οι κρουνοί της ντοπαμίνης. Αναπόφευκτα, ακριβώς το ίδιο μπορεί να προκληθεί μέσω της κατανάλωσης οινοπνευματωδών, τσιγάρων ή ναρκωτικών ουσιών.

Επιπλέον υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η αύξηση της παραγωγής ντοπαμίνης συνδέεται και με την κατανάλωση ουσιών που πολύ απέχουν από τα ναρκωτικά, όπως είναι η σοκολάτα ή ο καφές. Ωστόσο η παραγωγή της συγκεκριμένης χημικής ένωσης δεν ενθαρρύνεται μόνο μέσω της κατανάλωσης κάποιων ουσιών. Προσέξτε: έχοντας μια γενική εικόνα της δράσης της ντοπαμίνης μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι το ίδιο το πάθος ­ το πάθος για οτιδήποτε ­ δεν είναι παρά το «μεγάλο κυνήγι της ντοπαμίνης». Ή, για να το πούμε αλλιώς, οι ασχολίες, τα χόμπι και οι συνήθειές μας δεν είναι παρά οι τρόποι που έχουμε ανακαλύψει προκειμένου να παύει για λίγο η ντοπαμίνη να εκκρίνεται με φειδώ. Το υπερβολικό πάθος για επιτυχία, για σεξ, για αναγνώριση δεν δείχνει παρά τον εθισμό μας στη συγκεκριμένη εγκεφαλική ουσία και στο αίσθημα ευφορίας που «μεταφέρει» στη συνείδησή μας.

Η ίδια η εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού μπορεί ίσως να «μετρηθεί» σε τόνους παραγωγής ντοπαμίνης! Θα μπορούσε άψογα να υπάρξει ένας παγκόσμιος «δείκτης ντοπαμίνης», όπως ακριβώς υπάρχουν οι γνωστοί χρηματιστηριακοί δείκτες σε διάφορες πρωτεύουσες της Γης. Γιατί ακριβώς η ντοπαμίνη δεν είναι απλώς το κλειδί του θησαυροφυλακίου της ικανοποίησης. «Αντιμετωπίστε την ντοπαμίνη» δήλωσε στο περιοδικό «Time» ο καθηγητής του Κέντρου Θεωρητικών Νευροεπιστημών του Baylor College of Medicine στο Χιούστον των ΗΠΑ κ. Ρ. Read Montague «σαν ένα έπαθλο που ο εγκέφαλος προσφέρει σε δίκτυα νευρώνων ακριβώς γιατί κατόρθωσαν να δημιουργήσουν επιλογές που ανταποκρίνονται στο ζητούμενο της επιβίωσης».

Με έκπληξη έχει παρατηρηθεί ότι κάθε φορά που το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας είναι καλύτερο από το αναμενόμενο οι νευρώνες που παράγουν την ντοπαμίνη γίνονται ξαφνικά αρκετά γενναιόδωροι! Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ζωή όλων μας περιστρέφεται γύρω από αυτή την τόσο σημαντική για την ίδια την ύπαρξη και την επιβίωσή μας φυσική ουσία. Το λεπτό σημείο βρίσκεται στο τι κάνουμε ­ σε ποια συχνότητα και με ποιες συνέπειες ­ για να πείσουμε τον εγκέφαλό μας να μας την προσφέρει περισσότερο απλόχερα. Κάτω απ’ αυτό το πρίσμα, ακόμη και η εμμονή στο σεξ ή στην παθολογική αγάπη αντιμετωπίζεται ως εθισμός. Πόσο σωστό όμως είναι αυτό;

Είναι το σεξ εθισμός;

Ισως θυμάστε το σκάνδαλο με τον Ντικ Μόρις που συνέβη ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι. Ο κ. Μόρις υπήρξε ο κορυφαίος σύμβουλος σε θέματα προεκλογικής τακτικής και αρχιτέκτων της πρώτης αλλά και της δεύτερης νίκης του προέδρου Μπιλ Κλίντον. Ο μάγος των εκλογών αποκαλύφθηκε ότι όσον καιρό ήταν στην Ουάσιγκτον δεν κοιμόταν μόνος του στο ξενοδοχείο «Τζέφερσον». Μια επαγγελματίας πόρνη πολυτελείας τον βοηθούσε να ανακουφισθεί από το στρες της εκστρατείας. Επίσης τον βοήθησε να κερδίσει ένα εξώφυλλο στο «Time» και ένα στο «Newsweek», μια απόλυση από το επιτελείο του προέδρου και μια αίτηση διαζυγίου από πλευράς της συζύγου του.

Σε δημοσίευμα της εφημερίδας «The Washington Post» αναφερόταν πριν από λίγο καιρό ότι η κατάσταση του κ. Μόρις είναι «κλινική» και ότι το πρόβλημά του είναι ότι «απλώς δεν μπορεί να σταματήσει το σεξ». Φυσικά ο παθών παρεχώρησε συνέντευξη λέγοντας ότι η κατάστασή του είναι «ιάσιμη». Επίσης δήλωσε: «Τους τελευταίους μήνες υποβάλλομαι σε θεραπεία η οποία είναι δύσκολη, αγωνιώδης αλλά και επιτυχής. Ελπίζω ότι ο νομικός σύμβουλος της γυναίκας μου θα εντυπωσιασθεί από την εξέλιξή μου».

Είναι πράγματι το σεξ εθισμός ή μήπως η ικανοποίηση θεωρείται ύποπτη και οτιδήποτε την προσφέρει αποκαλείται αυτομάτως εθισμός; Οποια κι αν είναι η απάντηση, το δεδομένο είναι ότι στις ΗΠΑ υπάρχουν δεκάδες γκρουπ πρόθυμα να βοηθήσουν στην εξάλειψη της ανάγκης για συχνό σεξ: «Ανώνυμοι Σεξουαλικώς Ανανήψαντες», «Ανώνυμοι Εξαρτημένοι από το Σεξ και την Αγάπη», «Ανώνυμοι Σεξομανείς» κ.ά. Τα «θύματα του σεξ» αρχίζουν μια πολύμηνη θεραπεία σε ειδικές κλινικές πληρώνοντας 500 δολάρια (περίπου 140.000 δρχ.) την ημέρα! Ιδιαίτερα γνωστή είναι η συνεισφορά(;) στην επιστήμη του δρος Πάτρικ Καρνς, διευθυντή του κλινικού προγράμματος – χρυσωρυχείου «The Meadows» («Τα Λιβάδια») που λαμβάνει χώρα στην Αριζόνα. Ο δρ Καρνς ασχολείται με το θέμα από το 1985 και έχει εκδώσει δύο βιβλία: «Don’t Call It Love» («Μην το Αποκαλείτε Αγάπη») και «Out of the Shadows» («Πέρα από τις Σκιές»). Και τα δύο μπεστ σέλερ. Υποστηρίζει ότι ποσοστό 3%-6% των αμερικανών ανδρών και γυναικών είναι εθισμένοι στο σεξ! Αν υποθέσουμε ότι ισχύει το ίδιο και για την Ελλάδα, μιλάμε για ­ το λιγότερο ­ 200.000 Ελληνίδες και Ελληνες που κυκλοφορούν ανάμεσά μας με μάτια – ακτίνες Χ.

Μετά τους πρώτους 1.000 ασθενείς που ανένηψαν, ο δρ Καρνς επισημοποίησε τα αποτελέσματα μιας έρευνας στην οποία είχαν λάβει μέρος: Το 87% από αυτούς έχουν στην οικογένειά τους κάποιο μέλος που ταλαιπωρείται από κάποιον άλλον εθισμό! Το 81% κακοποιήθηκαν σεξουαλικά στα παιδικά τους χρόνια. Το 72% κακοποιήθηκαν σωματικά. Το 97% κακοποιήθηκαν συναισθηματικά. Είναι ωστόσο σαφές ότι ο ορισμός του δρος Καρνς για την κακοποίηση θα πρέπει να είναι εξαιρετικά αυστηρός, ανελαστικός και να περιλαμβάνει τα πάντα. Π.χ., ο δρ Καρνς μπορεί να θεωρεί σεξουαλική κακοποίηση ακόμη και την παιδική ιεροτελεστία της ανακάλυψης του σώματος. Γιατί διαφορετικά πώς είναι δυνατόν να κακοποιείται ένα παιδί έντονα και ποικιλοτρόπως και τελικά να γίνεται ένας τόσο επιτυχημένος ενήλικος ώστε να πληρώνει 140.000 δρχ. την ημέρα για μια θεραπεία; Μήπως τα παιδιά πρέπει να μεγαλώνουν σε συνθήκες εργαστηρίου για να τα θεωρήσουν οι επιστήμονες «φυσιολογικά»;

Πάντως, εκτός από τον Ντικ Μόρις, και άλλοι διάσημοι φέρονται ως θιασώτες της «θεραπείας»: ο τινέιτζερ σταρ της δεκαετίας του ’80 Ρομπ Λόου, ο Μάικλ Ντάγκλας, ο τραγουδιστής των Aerosmith Στίβεν Τάιλερ και ο πρωταγωνιστής της σειράς Χ-Files Ντέιβιντ Ντάχονβι είναι μερικοί από αυτούς. Κρίμα βεβαίως που τις υπηρεσίες της μεταμοντέρνας ιατρικής στερήθηκαν μεταξύ άλλων ο Καλιγούλας, η Αικατερίνη η Μεγάλη και η Κλεοπάτρα της Αιγύπτου. Αν έχετε δει την ταινία «Ο παίκτης», θα θυμάστε ότι οι καλύτερες συμφωνίες του Χόλιγουντ κλείνονται στις συναντήσεις των «Ανώνυμων Αλκοολικών». Αφού αρκετοί σταρ απομακρύνθηκαν από τα οινοπνευματώδη, είναι καιρός να αναθερμάνουν την καριέρα τους με μια συμμετοχή στους «Ανώνυμους Σεξομανείς»…

Ασφαλώς το σεξ μπορεί να θεωρηθεί εθισμός, αλλά κάθε υπόθεση τύπου Ντικ Μόρις θυμίζει περισσότερο τακτική δημοσίων σχέσεων κατάλληλη για μια νεοπουριτανική κοινωνία. Και ο πουριτανισμός σχεδόν πάντα αποκαλύπτει περισσότερα απ’ όσα προσπαθεί να κρύψει ή να εξαλείψει. Ας μην ξεχνάμε ότι ­ όπως διδάσκεται στα φιλελεύθερα αγγλικά κολέγια ­ τον 19ο αιώνα, όταν ο πουριτανισμός βρισκόταν στην ακμή του, στο Λονδίνο υπήρχαν 50.000 εγγεγραμμένες και νόμιμες πόρνες που αποτελούσαν το 10% του πληθυσμού της πόλης!

Μήπως είστε συνεξαρτημένος;

Για μερικούς ανθρώπους το προσωπικό τους «Πλοίο της Αγάπης» μπορεί για πάντα να πλέει στη θάλασσα του μίσους. Εξηγούμαστε: του μίσους για τον εαυτό τους μέσω της παθολογικής αγάπης για τους άλλους. Ο εθισμός τους ονομάζεται απλώς «συνεξάρτηση» και δεν είναι παρά αυτό που συμβαίνει σε κάποιον όταν διατηρεί μια έντονη ανάγκη για κάποιον άλλον και τον χρησιμοποιεί προκειμένου να καλύψει μια πιθανή δική του ανεπάρκεια. Πιο συγκεκριμένα, το να είσαι συνεξαρτημένος σημαίνει το να καταναλώνεις τον εαυτό σου στην προσπάθεια να ελέγξεις τη συμπεριφορά των κοντινών σου ανθρώπων. Οι συνεξαρτημένοι απορροφούνται τόσο από τα προβλήματα των άλλων ώστε σταδιακά χάνουν την επαφή με τον εαυτό τους. Στο τέλος αισθάνονται ότι υπάρχουν για τους άλλους και γίνονται ράκη όταν αυτοί οι άλλοι ενδεχομένως δείξουν έστω και μια απειροελάχιστη διάθεση «ασέβειας». Στην πραγματικότητα ο συνεξαρτημένος δεν μπορεί να διακρίνει καθαρά ότι ο καθένας έχει τη δυνατότητα ­ και το δικαίωμα ­ να ζει για τον εαυτό του χωρίς να χρειάζεται τόσο συχνά και με τέτοια ένταση το ενδιαφέρον, την κρίση, την προστασία ή, πολύ περισσότερο, την έγκριση κάποιου άλλου για οτιδήποτε αφορά τη ζωή του. Οι πρώτες ομάδες των «Ανώνυμων Συνεξαρτημένων» δημιουργήθηκαν στη Βρετανία στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Σήμερα ο αριθμός τους είναι άνω των 50. Απλώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι καλούνται να συνειδητοποιήσουν ότι πρέπει να χαλιναγωγήσουν το πάθος τους για περισσότερη ντοπαμίνη μέσω αυτού του τρόπου.

Τελικά η σχέση μας με τους εθισμούς κάθε είδους είναι κατά ένα μεγάλο μέρος μια σχέση καθαρής χημείας ή, αν θέλετε, «καθαρού συμφέροντος». Ασφαλώς ο άνθρωπος δεν μπορεί ­ ούτε πρέπει ­ να απεξαρτηθεί από την ντοπαμίνη. Δεν μπορεί να απεξαρτηθεί από την ικανοποίηση, τον ενθουσιασμό, την έξαρση χαράς, την ευφορία. Είναι προφανές ότι στον εγκέφαλό μας υπάρχει η «υγρή δέσμευση» της ντοπαμίνης. Ο τρόπος με τον οποίο την αντιμετωπίζουμε είναι εκείνο που μπορεί να την μετατρέψει από δέσμευση σε «δεσμά» ή σε φόρμουλα αυτοβελτίωσης, αυτοπραγμάτωσης και τελικά επιβίωσης!

Σχεδόν όλοι οι «ανώνυμοι» οργανισμοί απεξάρτησης λειτουργούν βάσει των αρχών των «Ανώνυμων Αλκοολικών». Το ίδιο συμβαίνει και με τους «Ανώνυμους Συνεξαρτημένους», οι οποίοι διατηρούν παραρτήματα διεθνώς. Εχουν μάλιστα καθιερώσει ένα πρόγραμμα θεραπείας από τη συνεξάρτηση το οποίο βασίζεται σε 12 αρχές με εμφανές θρησκευτικό περιεχόμενο. Εξαιτίας αυτού έχει θεωρηθεί το πιο γρήγορα αναπτυσσόμενο θρησκευτικό κίνημα στον κόσμο. Ο Χένρι Κίσινγκερ μάλιστα χαρακτήρισε το δίκτυο των συνεξαρτημένων τη σημαντικότερη εξέλιξη του 20ού αιώνα. Ας δούμε λοιπόν τι πρέπει να κάνουμε για να αφήσουμε τον εαυτό μας να επιτρέπει στους άλλους να κάνουν ό,τι θέλουν!

1 Παραδεχθήκαμε ότι είμαστε ανίσχυροι σε σχέση με τους άλλους, ότι οι ζωές μας έχουν γίνει ανεξέλεγκτες.

2 Πιστεύουμε ότι μια δύναμη μεγαλύτερη από εμάς μπορεί να μας επαναφέρει στη λογική.

3 Παίρνουμε την απόφαση να θέσουμε τη θέλησή μας και τις ζωές μας υπό την προστασία του Θεού, όπως αντιλαμβανόμαστε τον Θεό.

4 Κάνουμε μια λεπτομερή και χωρίς φόβο ηθική καταγραφή του εαυτού μας.

5 Παραδεχόμαστε μπροστά στον Θεό, σε ένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα και μπροστά στον εαυτό μας την ακριβή φύση των λαθών μας.

6 Είμαστε απολύτως έτοιμοι να αφήσουμε τον Θεό να απαλείψει όλα αυτά τα μειονεκτήματα του χαρακτήρα μας.

7 Ταπεινά ζητούμε από τον Θεό να εξαλείψει τα ελαττώματά μας.

8 Κάνουμε έναν κατάλογο των ατόμων που έχουμε βλάψει και είμαστε πρόθυμοι να επανορθώσουμε.

9 Επανορθώνουμε άμεσα όσα προκαλέσαμε σ’ αυτούς τους ανθρώπους, όταν αυτό είναι δυνατόν. Εκτός αν το να κάνουμε κάτι τέτοιο ενοχλήσει αυτούς ή κάποιους άλλους.

10 Συνεχίζουμε να κάνουμε την προσωπική μας αξιολόγηση και όταν διαπιστώνουμε λάθη τα παραδεχόμαστε αμέσως.

11 Επιδιώκουμε διά της προσευχής και του διαλογισμού να βελτιώσουμε τη συνειδητή επαφή μας με τον Θεό, όπως αντιλαμβανόμαστε τον Θεό, προσευχόμενοι μόνο για τη γνώση του θελήματος του Θεού για μας και για τη δύναμη που θα κάνει αυτό το θέλημα να πραγματοποιηθεί.

12 Εχοντας μια πνευματική αφύπνιση ως αποτέλεσμα των παραπάνω βημάτων, προσπαθούμε να μεταφέρουμε αυτό το μήνυμα σε άλλους συνεξαρτημένους και να εφαρμόσουμε αυτές τις αρχές σε όλες μας τις σχέσεις Ελληνικοί εθισμοί

Νικοτίνη: Η Ελλάδα έχει τους περισσότερους καπνιστές σε όλη την Ευρώπη ­ 60% των ανδρών, 26-30% των γυναικών, καθώς και τη μεγαλύτερη κατανάλωση τσιγάρων κατ’ άτομο. Το 1994 σε όλη την ελληνική επικράτεια άναψαν και έσβησαν 29.354.164.000 τσιγάρα. Αν ήμασταν καπνιστές όλοι οι Ελληνες, θα αντιστοιχούσαν για ολόκληρο το 1994 2.815 τσιγάρα στον καθένα μας (σχεδόν μισό πακέτο την ημέρα). Μια ευρωπαϊκή πρωτιά ασφαλώς! Βεβαίως οι εισπράξεις από τη φορολογία καπνού έφθασαν μέσα στο ίδιο έτος τα 334.637.413.000 δραχμές, ποσοστό 6,4% του συνόλου των φόρων, κάτι που αποδεικνύει ότι δεν είμαστε μόνο εμείς εθισμένοι στη νικοτίνη αλλά και το ταμείο του κράτους μας!

Αλκοόλ: Κατά μέσον όρο, κάθε Ελληνας και κάθε Ελληνίδα άνω των 15 ετών κατανάλωσε μέσα στο 1993 11,1 λίτρα καθαρού οινοπνεύματος.

Ναρκωτικά: Δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία για τη χρήση της κάθε μιας από τις ναρκωτικές ουσίες. Επιπλέον, ο ακριβής αριθμός των εξαρτημένων ατόμων παραμένει άγνωστος. Ωστόσο ο Οργανισμός κατά των Ναρκωτικών (ΟΚΑΝΑ) εκτιμά ότι υπάρχουν περίπου 50.000-70.000 εξαρτημένοι χρήστες.

Καζίνο: Μόνο μέσα στο 1996, τα ετήσια ακαθάριστα έσοδα των ιδιωτικών καζίνων ανήλθαν στο ποσόν των 230.314.574.000 δρχ., μια αύξηση 343,37% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Τα κρατικά καζίνα παρέμειναν στα ίδια επίπεδα και για το ίδιο έτος παρουσίασαν ακαθάριστα έσοδα ύψους 11.316.495.000 δρχ. Το συμπέρασμα είναι ότι ο εθισμός στα τυχερά παιχνίδια καλλιεργείται σωστότερα και αξιοποιείται άριστα μόνο από την ιδιωτική πρωτοβουλία!

Τα στοιχεία έχουν δοθεί από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία.