Η «Ομάδα Τέχνη» στην πρώτη σελίδα

Τότε, τις πρώτες δεκαετίες του επαναστατικού 20ού αιώνα, οι αίθουσες σύνταξης των αθηναϊκών εφημερίδων υπέθαλπαν την έκρηξη του νεωτερισμού. Εκατό χρόνια πριν, ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1917, στην εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος» του φωτισμένου δημοσιογράφου Ανδρέα Καβαφάκη ο οποίος ήταν και ο χορηγός της έκθεσης, συνωστίστηκαν στους τοίχους της μεγάλης αίθουσας των γραφείων της –μεταξύ παλαιών επίπλων, ανθοστηλών και ανατολίτικων χαλιών –πίνακες και προτομές δεκατριών δημιουργών, οι οποίοι εκόμιζαν το καινούργιο στις ελληνικές εικαστικές τέχνες. Ουσιαστικά υπογράμμιζαν με αδρές, όπως ο Νικόλαος Λύτρας (1883-1927) και ο Κωνσταντίνος Μαλέας (1879-1928), ή αέρινες, όπως ο Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967), ζωγραφικές χειρονομίες την αμφισβήτησή τους στον ακαδημαϊσμό της Σχολής του Μονάχου, που ήταν η καθιερωμένη αισθητική αντίληψη.

Ο Νικόλαος Λύτρας, υιός του γενάρχη της ελληνικής Σχολής του Μονάχου στη ζωγραφική Νικηφόρου Λύτρα, και σπουδαγμένος και ο ίδιος στο ίδιο περιβάλλον που μετουσίωσε σε έναν προσωπικό μεσογειακό εξπρεσιονισμό, συγκέντρωσε γύρω του την περιώνυμη «Ομάδα Τέχνη», ό,τι πιο μοντέρνο πρόβαλλε τότε, στις αρχές του νέου αιώνα, στην ελληνική εικαστική σκηνή, υπό το ευρωπαϊκό φως του «Γαλάζιου καβαλάρη» και της «Γέφυρας». Μαζί του, εκτός από αυτούς που μνημονεύσαμε ήδη, οι ζωγράφοι Οθων Περβολαράκης (1887-1974), Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης (1881-1955), ο πρεσβύτερος Οδυσσέας Φωκάς (1857-1946) και ο νεότερος Περικλής Βυζάντιος (1893-1974), Λυκούργος Κογεβίνας (1887-1940), Νικόλαος Οθωναίος (1877-1950), Σταύρος Καντζίκης (1885-1958), Δημήτριος Στεφανόπουλος (1881-1932) και οι γλύπτες Μιχάλης Τόμπρος (1889-1974) και Γρηγόρης Ζευγώλης (1886-1950).

Η έκθεση της «Ομάδας Τέχνη» ήταν μια αντίδραση στην καθιερωμένη αισθητική και εικαστική γλώσσα του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών, ο οποίος εξέθετε στους επίσημους εκθεσιακούς χώρους του Ζαππείου και του «Παρνασσού». Η αίθουσα του «Ελεύθερου Τύπου» ήταν ένα ξέφωτο για να πάρουν ανάσα οι ρηξικέλευθοι καλλιτέχνες που ασφυκτιούσαν μέσα στο συντηρητικό κάδρο της παλαιάς ζωγραφικής. Η εφημερίδα απηχούσε τις απόψεις του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Κόμματος των Φιλελευθέρων, που τότε ξεκινούσαν τη διακυβέρνησή τους. Οι Φιλελεύθεροι εξέφραζαν ό,τι πιο προοδευτικό στην κοινωνία, στην πολιτική και στην τέχνη. Ο ίδιος ο Βενιζέλος παρευρέθηκε στα εγκαίνια της πρώτης έκθεσης της «Ομάδας Τέχνη», μαζί με τον νεαρό βασιλιά Αλέξανδρο, όπως και στην τρίτη, τον Σεπτέμβριο του 1919, στην γκαλερί «La Boetie» των Παρισίων, τις ημέρες που διαπραγματευόταν τη Συνθήκη των Σεβρών. Μάλιστα η έκθεση αυτή έγινε με την επίσημη υποστήριξη της Ελλάδας, ζητούμενο ακόμη και σήμερα από τους εικαστικούς καλλιτέχνες.

Αυτές οι δύο εκθέσεις της «Ομάδας Τέχνη» και η μία ακόμη που μεσολάβησε στις αρχές του 1919 αναβιώνουν τώρα στις αίθουσες του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου, για να παρουσιάσουν με την πιο εκφραστική γλώσσα εκείνη των ίδιων των έργων, το κλίμα της γέννησης του μοντερνισμού στη σύγχρονη ελληνική τέχνη. Την ιδέα είχε η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, η οποία γράφει στον ελκυστικό κατάλογο της έκθεσης: «Ο Τύπος αναγνωρίζει το «νεωτεριστικό» στοιχείο των έργων, τον «ψυχικό δεσμό» που ενώνει τους καλλιτέχνες της Ομάδας και χαιρετίζει το νέο πνεύμα, που υπόσχεται λαμπρό μέλλον για την ελληνική τέχνη. Μαλέας, Λύτρας και Κογεβίνας προκαλούν εγκωμιαστικά σχόλια, ενώ ο Παρθένης αποθεώνεται ως η αποκάλυψη της έκθεσης».

Μετά τον θάνατο του Λύτρα και του Μαλέα η πρώτη «Ομάδα Τέχνη» αποσυνδέθηκε, αρκετά όμως ιδρυτικά μέλη της και άλλα που είχαν ενσωματωθεί στην έκθεση στο Παρίσι, όπως ο Δημήτρης Γαλάνης και ο Μάρκος Ζαβιτσάνος, συνέχισαν να εκθέτουν μαζί για δύο ακόμη χρόνια, όταν το 1930 εμφανίστηκε ξανά η δεύτερη «Ομάδα Τέχνη» του Μεσοπολέμου. Οι Τόμπρος, Τριανταφυλλίδης και Στεφανόπουλος συνάντησαν τους νεότερους Σπύρο Βασιλείου, Αγήνορα Αστεριάδη, Μίμη Βιτσώρη, Αγγελο Θεοδωρόπουλο, Λάζαρο Σώχο και πολλούς άλλους σε μια έκθεση στην ίδια αίθουσα που έγινε και η πρώτη της «Ομάδας Τέχνη», που από γραφεία του «Ελεύθερου Τύπου» λειτουργούσε πλέον ως γκαλερί Στρατηγόπουλου. Αλλά και αυτή η έκθεση αποτυπώθηκε στην πρώτη σελίδα μιας εφημερίδας που απηχούσε τις απόψεις των Φιλελευθέρων, πάντα με πρώτο συνθετικό το ελεύθερος, το «Ελεύθερον Βήμα» του Δημητρίου Λαμπράκη. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου έγραφε στις 15 Μαΐου 1930 για την έκθεση της «αρτισυστάτου» «Ομάδας Τέχνη»: «Και ο συντηρητικότερος επισκέπτης θα ομολογήσει ότι αντί να βρεθεί απέναντι καλλιτεχνών που φόρεσαν φτερά αγρίων για να τρομάξουν τον μπουρζοά και να καταπλήξουν τον σνομπ έχει απέναντί του νεωτεριστάς οι οποίοι πραγματικώς εφρόντισαν να δώσουν τας νέας αντιλήψεις των με έργα, να πείσουν αντί να ερεθίσουν και να δώσουν ολίγο θέλγητρο αντί της προκλήσεως του πατάγου».

Η επόμενη έκθεση της «Ομάδας Τέχνη» έγινε στο Ζάππειο τον Νοέμβριο του 1931. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος την επισκέφθηκε και σύμφωνα με το ρεπορτάζ του «Ελευθέρου Βήματος» «ομιλών προς τους καλλιτέχνας εξέφρασε ιδιαιτέρως προς έναν έκαστον εξ αυτών τα συγχαρητήριά του». Και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, πάλι από την πρώτη σελίδα, θυμίζει και αποτιμά το ξεκίνημα της «Ομάδας Τέχνη»: «Η πρώτη εκείνη έκθεσις με την φρεσκάδα της έδειξε την ευγενή φιλοδοξία ολίγων καλλιτεχνών μας να είναι όχι συγχρονισμένοι –αυτό δεν θα πει τίποτε –αλλά να είναι έξω από τη ρουτίνα, ειλικρινείς, συγκινημένοι, αυθόρμητοι και, για να πω μια μεγάλην λέξιν, δημιουργικοί».

Ο Δημήτρης Γαλάνης, ένας από τους καλλιτέχνες που συμμετείχε στην έκθεση στο Παρίσι της πρώτης «Ομάδας Τέχνη», εξέθεσε το 1954 στην αίθουσα τέχνης του «Βήματος» που στο μεταξύ άρχισε να λειτουργεί τον προηγούμενο χρόνο στα γραφεία της εφημερίδας, στη Χρήστου Λαδά 3. Πολύ πριν, το 1939, το τότε «Ελεύθερον Βήμα» είχε φιλοξενήσει στην πρώτη σελίδα του δύο άρθρα του διακεκριμένου χαράκτη που διέπρεπε στο Παρίσι, για την ιστορία της ξυλογραφίας. Την αίθουσα του «Βήματος» εγκαινίασε το 1953 με τις «Τέμπερες και Ακουαρέλλες» του ένα εξέχον μέλος της μεσοπολεμικής «Ομάδας Τέχνη», ο Σπύρος Βασιλείου, και την ίδια χρονιά εξέθεσαν επίσης ο γλύπτης Χρήστος Καπράλος, με τις «Πέτρες της θάλασσας», ο χαράκτης Α. Τάσσος και ο ζωγράφος Ορέστης Κανέλλης. Το 1954 πραγματοποίησαν εκθέσεις οι ζωγράφοι Ντιάνα Αντωνακάκη και Μίνως Αργυράκης, και ο πρωτοπόρος χαράκτης Γιώργος Οικονομίδης.