Εναι δύσκολο να βρει κανείς ουράνιο αντικείμενο περισσότερο δημοφιλές στην ελληνική μυθολογία και παράδοση, τόσο στην αρχαία όσο και στη σύγχρονη, από την Πούλια, το λαμπρότερο σμήνος αστέρων του ουρανού. Εκτός από την εντυπωσιακή όψη αυτού του ουράνιου σχηματισμού, η θέση του στην ουράνια σφαίρα το συνδέει στενά με τις εποχές του έτους και τις γεωργικές εργασίες. Οταν ανατέλλει μαζί με τον Ηλιο, των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (21 Μαΐου), σηματοδοτεί την αρχή του θερισμού (μην ξεχνάτε και τις 13 ημέρες διαφορά από το παλιό ημερολόγιο!). Οταν δύει καθώς ανατέλλει ο Ηλιος, του Αποστόλου Φιλίππου (14 Νοεμβρίου), σηματοδοτεί το τέλος της σποράς και τον ερχομό του χειμώνα. Σχετικά είναι γνωστή και η εξής λαϊκή παροιμία:
Στις δεκαεπτά, στις δεκαοκτώ
πέφτει η Πούλια στο γιαλό
και πίσω παραγγέλλει
μήτε στανίτσα στο βουνό
μήτε γιωργός στους κάμπους.
Είναι φανερό ότι η παροιμία προέρχεται από έναν τόπο στη δυτική πλευρά του οποίου υπήρχε θάλασσα, έτσι ώστε δύοντας η Πούλια να «πέφτει στο γιαλό»!
Τραγούδια για τον Αυγερινό και την Πούλια ακούγονται ακόμη και σήμερα, έτσι ώστε στον πολύ κόσμο έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι αυτά τα δύο ουράνια αντικείμενα είναι παρόμοια. Η πραγματικότητα είναι, βέβαια, εντελώς διαφορετική. Αυγερινός ονομάζεται ο πλανήτης Αφροδίτη όταν φαίνεται την αυγή, λίγο πριν από την ανατολή του Ηλιου, στον ανατολικό ουρανό. Αντίθετα, Πούλια ονομάζει ο λαός μας το ανοικτό σμήνος των Πλειάδων, μια ομάδα επτά αστεριών που, επειδή βρίσκονται κοντά, δίνουν την εντύπωση μιας λαμπερής πόρπης. Η Πούλια είναι ένα από τα πολλά, όπως θα δούμε, ενδιαφέροντα ουράνια αντικείμενα που βρίσκονται στον ζωδιακό αστερισμό του Ταύρου, τον οποίο ο Ηλιος διασχίζει από τις 13 Μαΐου ως τις 21 Ιουνίου.
Ο αστερισμός του Ταύρου είχε μεταφερθεί στην αρχαία Ελλάδα, όπως και οι περισσότεροι ζωδιακοί αστερισμοί άλλωστε, από τους λαούς της Μέσης Ανατολής. Στους λαούς αυτούς ήταν διαδεδομένη η λατρεία ταυρόμορφων θεών, όπως για παράδειγμα ήταν ο θεός Οσιρις των Αιγυπτίων και το περίφημο «Χρυσό Βόδι» των Εβραίων. Οι Ελληνες όμως είχαν εντάξει αυτόν τον αστερισμό στη μυθολογία τους με τόσο μεγάλη ευρηματικότητα και χάρη, ώστε σήμερα η ανατολική προέλευση του αστερισμού έχει λίγο – πολύ ξεχαστεί. Υπάρχουν πολλοί αρχαίοι ελληνικοί μύθοι που αναφέρονται σε ταύρους, ο πιο γνωστός όμως σίγουρα είναι αυτός του Δία και της Ευρώπης με τις διάφορες παραλλαγές του, ανάλογα με την περιοχή της Ελλάδας από όπου προέρχεται. Σύμφωνα με τον Ησίοδο και τον Βακχυλίδη, η Ευρώπη ήταν θυγατέρα του Ωκεανού και της Τηθύος και ζούσε στη Φοινίκη.
Οπως αναφέρεται στην «Ιλιάδα», μια μέρα την είδε ο Δίας να κόβει λουλούδια με τις φίλες της και την αγάπησε τόσο πολύ, ώστε έγινε ταύρος, την πήρε στην πλάτη του και τη μετέφερε κολυμπώντας στην Κρήτη. Από τότε το ένα από τα δύο στενά μεταξύ Ευρώπης και Ασίας ονομάστηκε Βόσπορος (πόρος του βοός) και ο αστερισμός παριστάνεται συνήθως μόνο με το μπροστινό μέρος ενός ταύρου, αφού το υπόλοιπο βρίσκεται κάτω από το νερό! Στην Κρήτη η Ευρώπη γέννησε τον Μίνωα, τον Σαρπηδώνα και τον Ραδάμανθυ, οι οποίοι έγιναν οι τρεις κριτές του κάτω κόσμου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η λατρεία του ταύρου ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη στην Κρήτη, ώστε ο μύθος συνεχίζεται. Η γυναίκα του Μίνωα, η Πασιφάη, ερωτεύθηκε έναν ταύρο, που είχε στείλει ο Ποσειδώνας ως σημάδι υποστήριξης του Μίνωα στη θέση του βασιλιά της Κρήτης, και από την ένωσή της μαζί του γεννήθηκε ο γνωστός Μινώταυρος.
Μεγάλη μυθολογική σημασία είχαν δώσει οι αρχαίοι Ελληνες και στα δύο σμήνη αστέρων που περιλαμβάνονται μέσα στα όρια του αστερισμού του Ταύρου, στις Υάδες και στις Πλειάδες. Σύμφωνα λοιπόν με την ελληνική μυθολογία, οι Πλειάδες και οι Υάδες ονομάζονταν Ατλαντίδες επειδή ήταν κόρες του Ατλαντα. Μητέρα των Πλειάδων ήταν η Ωκεανίδα Πλειόνη. Τις Πλειάδες κυνηγούσε ο μεγάλος κυνηγός της μυθολογίας Ωρίωνας για πέντε χρόνια, ώσπου ο Δίας τις λυπήθηκε, τις μεταμόρφωσε σε αγριοπερίστερα και τις τοποθέτησε στον ουρανό. Μαζί τους τοποθέτησε όμως και τον Ωρίωνα, ο οποίος συνεχίζει, ακόμη και εκεί, να τις κυνηγάει. Ετσι το όνομα Πλειάδες προέρχεται από το «πελειάδες», που σημαίνει ακριβώς «άγρια περιστέρια».
Τα ονόματα των επτά Πλειάδων ήταν Αλκυόνη, Μερόπη, Κελαινώ, Ηλέκτρα, Στερόπη, Ταϋγέτη και Μαία (η οποία υπήρξε και μητέρα του θεού Ερμή). Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα επτά αστέρια τα έξι φαίνονται καθαρά με γυμνό μάτι τις διαυγείς νύχτες, ενώ το έβδομο βρίσκεται στο όριο της οπτικής παρατήρησης και άλλοτε είναι μόλις ορατό ενώ άλλοτε όχι. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε στο λογότυπο των αυτοκινήτων Subaru (όπως ονομάζονται οι Πλειάδες στα γιαπωνέζικα) μπορεί να διακρίνει κανείς μόνο έξι αστέρια. Το γεγονός αυτό έχει επηρεάσει τη φαντασία τόσο των αρχαίων όσο και των νεότερων Ελλήνων.
Για τους αρχαίους Ελληνες η έβδομη Πλειάδα είναι η Μερόπη και δεν φαίνεται καλά από την ντροπή της, επειδή είναι η μόνη που παντρεύτηκε θνητό, τον Σίσυφο. Στη νεότερη ελληνική παράδοση οι Πλειάδες ήταν αρχικά επτά αδελφές. Η μία από αυτές όμως τσακώθηκε με τις άλλες έξι και οι αδελφές της τη σκότωσαν, με αποτέλεσμα να διακρίνεται μόνο αμυδρά.
Οσο για τις Υάδες, σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν και αυτές Ατλαντίδες, οι επτά κόρες του Ατλαντα και της Αίθρας. Στην πραγματικότητα μόνο έξι αστέρια είναι ορατά με γυμνό μάτι, ενώ ο Ησίοδος αναφέρει πέντε, την Κλεέα, την Ευδώρα, την Κορωνίδα, τη Φαιώ και τη Φαισούλα. Φαίνεται ότι το όνομά τους προέρχεται από τη λέξη «υετός», που σημαίνει βροχή. Ενώ ως σμήνος οι Υάδες είναι λιγότερο εντυπωσιακές από τις Πλειάδες, στην περιοχή τους βρίσκεται ένα από τα λαμπρότερα αστέρια του ουρανού, ο αστέρας α Ταύρου ή Λαμπαδίας, ένας γίγαντας με διάμετρο 100 φορές τη διάμετρο του Ηλιου. Το αραβικό όνομα του αστέρα, Aldebaran, προέρχεται από τις λέξεις Al Dabaran, δηλαδή «Ο ακόλουθος», επειδή ακολουθεί τις Πλειάδες.
Για τους αστρονόμους ο αστερισμός του Ταύρου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή μέσα στα όριά του βρίσκονται δύο χαρακτηριστικά «πρότυπα» αστέρων. Το πρώτο είναι ο αστέρας ΤΤ Ταύρου, ο πρώτος αστέρας που παρατηρήθηκε κατά το «νηπιακό» του στάδιο, όταν δηλαδή μόλις έχει αρχίσει η μετατροπή του υδρογόνου του πυρήνα του σε ήλιο. Εκατοντάδες αστέρες αυτής της κατηγορίας είναι σήμερα γνωστοί και όλοι περιβάλλονται από ένα νέφος μεσοαστρικής ύλης, υπόλειμμα του υλικού από το οποίο δημιουργήθηκαν. Ταυτόχρονα παρατηρούμε ότι στην περιοχή τους «πνέουν» ισχυροί αστρικοί άνεμοι, δηλαδή βλέπουμε υλικό να απομακρύνεται με μεγάλη ταχύτητα από τους πόλους τους και να επιστρέφει στον ισημερινό τους, δημιουργώντας αυτό που ονομάζουμε «δίσκο προσαύξησης». Οι παρατηρήσεις αυτών των αστέρων είναι πολύτιμες για μας, επειδή μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μιαν εικόνα σχετικά με το πώς εξελίχθηκε η δημιουργία του Ηλιου και των πλανητών στο δικό μας Ηλιακό Σύστημα.
Το δεύτερο σημαντικό ουράνιο σώμα στην περιοχή του αστερισμού του Ταύρου είναι το περίφημο Νεφέλωμα του Καρκίνου ή Μ1. Το έτος 1054 μ.Χ. στην περιοχή του νεφελώματος είχε παρατηρηθεί από κινέζους αστρονόμους ένα εξαιρετικά λαμπρό αστέρι, το οποίο διακρινόταν ακόμη και κατά τη διάρκεια της ημέρας! Οι παρατηρήσεις σήμερα δείχνουν ότι στο κέντρο του νεφελώματος, που έχει διάμετρο 10 έτη φωτός, υπάρχει ένας pulsar, δηλαδή ένας αστέρας νετρονίων με ακτίνα μόλις 10 χιλιόμετρα και ασύλληπτα μεγάλη πυκνότητα (1 κυβικό εκατοστό «ζυγίζει» 100 εκατομμύρια τόνους!). Ο αστέρας αυτός περιστρέφεται ταχύτατα (30 στροφές το δευτερόλεπτο!) και εκπέμπει με την ίδια συχνότητα ρυθμικούς παλμούς (από όπου οι αστέρες αυτής της κατηγορίας πήραν το όνομα pulsars).
Πώς δημιουργήθηκαν το νεφέλωμα και ο αστέρας νετρονίων; Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα αστέρια είναι τεράστιες σφαίρες από αέριο και, επομένως, μπορούν να συμπιεστούν αν κάποια δύναμη τα πιέζει. Τέτοια δύναμη στα αστέρια είναι το ίδιο τους το βάρος και, πραγματικά, αν δεν υπήρχε κάποια αντίσταση, τα αστέρια θα συρρικνώνονταν συνεχώς. Το ότι αυτό δεν συμβαίνει οφείλεται στην πίεση που εξασκεί το θερμό αέριο του πυρήνα προς τα έξω. Με τη σειρά του το αέριο του πυρήνα είναι θερμό, επειδή εκεί συμβαίνουν θερμοπυρηνικές αντιδράσεις, δηλαδή το υδρογόνο του πυρήνα μετατρέπεται σε ήλιο απελευθερώνοντας θερμότητα, όπως κατά την έκρηξη μιας βόμβας υδρογόνου.
Επειδή το υδρογόνο ενός αστέρα κάποτε θα τελειώσει, είναι φανερό ότι κάποια στιγμή τα αστέρια «πεθαίνουν». Ο θάνατος ενός αστέρα μεγάλης μάζας, ας πούμε δέκα φορές μεγαλύτερης από αυτήν του Ηλιου, συνοδεύεται από ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό θέαμα, την έκρηξη ενός υπερκαινοφανούς. Ο αστέρας διαλύεται με τρομακτική δύναμη, ακτινοβολώντας σε μερικές ημέρες τόση ενέργεια όση έχει ακτινοβολήσει ο Ηλιος μας από την εποχή όπου δημιουργήθηκε (πριν από 4 δισ. χρόνια) ως σήμερα. Λόγω της ακτινοβολίας αυτής ο αστέρας γίνεται έντονα ορατός, έστω και αν προηγουμένως ήταν αόρατος με γυμνό μάτι, έτσι ώστε οι παλαιότεροι αστρονόμοι νόμιζαν ότι, παρατηρώντας τον, έβλεπαν τη γέννηση ενός αστεριού, ενώ βέβαια στην πραγματικότητα έβλεπαν τον θάνατό του. Το μεγαλύτερο μέρος του υλικού που αποτελούσε τον αστέρα εκτινάσσεται στο Διάστημα. Στη θέση του αστέρα παραμένει μόνο ο πυρήνας του, τον οποίο η δύναμη της έκρηξης έχει συμπιέσει τόσο, ώστε τα ηλεκτρόνια έχουν «εισχωρήσει» μέσα στα πρωτόνια. Με άλλα λόγια, ο πυρήνας έχει μετατραπεί σε έναν αστέρα νετρονίων.
Τώρα είναι εύκολο να καταλάβει κανείς τι συνέβη στον αστέρα που υπήρχε παλιά στη θέση του Νεφελώματος του Καρκίνου. Επειδή είχε μεγάλη μάζα, κατέληξε στο τέλος της ζωής του να εκραγεί ως υπερκαινοφανής. Από το 1054 μ.Χ., οπότε παρατηρήθηκε η έκρηξη, ως σήμερα η ύλη που εκτινάχθηκε από τον αστέρα απομακρύνθηκε και δημιούργησε το νεφέλωμα, ενώ ο pulsar που παρατηρούμε δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο συμπιεσμένος πυρήνας του αστέρα.
Η ΠΕΡΙΟΧΗ του Νεφελώματος του Καρκίνου υπήρξε πρόσφατα αντικείμενο λεπτομερών παρατηρήσεων με το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η δομή του νεφελώματος είναι εξαιρετικά πολύπλοκη και ότι μεγάλες ποσότητες ύλης απομακρύνονται από την επιφάνεια του αστέρα νετρονίων, ταξιδεύοντας προς το αχανές Διάστημα. Οι παρατηρήσεις αυτές έχουν μεγάλη σημασία για τους αστρονόμους, επειδή σχετίζονται άμεσα με την εμφάνιση της ζωής στη Γη. Σήμερα γνωρίζουμε ότι όλα τα χημικά στοιχεία, εκτός από το υδρογόνο και το ήλιο, δημιουργήθηκαν στους πυρήνες των αστέρων και διασκορπίστηκαν στο Διάστημα κατά τις εκρήξεις των υπερκαινοφανών. Επομένως η εμφάνιση της ζωής στη Γη με τη μορφή που ξέρουμε σήμερα, δηλαδή χημικές ενώσεις του άνθρακα, του αζώτου και του οξυγόνου, οφείλεται στη διασπορά αυτών των στοιχείων στο Διάστημα από τις εκρήξεις υπερκαινοφανών. Οσο και αν μας φαίνεται απίστευτο, είμαστε φτιαγμένοι από τη στάχτη των αστεριών!Ο κ. Χ. Βάρβογλης είναι αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
