1917: Η μητέρα των επαναστάσεων

Η Ρωσική Επανάσταση του ’17 ήταν για την εποχή της συγκλονιστικό συμβάν. Εμβληματικό γεγονός του 20ού αιώνα, που τον χαρακτήρισε ως «Ο αιώνας των Επαναστάσεων». Στα μεγάλα γεγονότα, η προσέγγιση οφείλει να είναι σύνθετη και ο φακός να κινείται από τις αιτίες στον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο στη μακροϊστορία, δηλαδή στη θέση και στη σημασία της επανάστασης και του 70χρονου σοβιετικού καθεστώτος στην παγκόσμια ιστορία.

Η Επανάσταση δεν εξηγείται χωρίς τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο που αναμόρφωσε ριζικά την Κεντρική, την Ανατολική και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Από τις τρεις αυτοκρατορίες, Αψβουργική, Οθωμανική και Τσαρική, οι δύο πρώτες διαλύθηκαν, ενώ η τρίτη στάθηκε, λίγο ως πολύ, στα παλιά σύνορά της. Σε όλες, τον πόλεμο ακολούθησαν επαναστατικές εκρήξεις και κοινωνικές μεταβολές. Ριζική ανατροπή όμως έγινε στην Τσαρική και επειδή εκεί οι πολιτικές εξελίξεις καθοδηγήθηκαν από το ισχυρότερο έθνος, το ρωσικό και όχι από τα ισχυροποιημένα πρώην υποτελή, η ρωσική επικράτεια μεταμορφώθηκε μεν αλλά δεν διαλύθηκε σε εθνικά κράτη όπως η Οθωμανική και η Αψβουργική Αυτοκρατορία.

Γιατί στη Ρωσία νίκησε η Επανάσταση; Πρώτον, γιατί πολιτικές και κοινωνικές αιτίες δυσαρέσκειας συνέπεσαν μαζί με τα δεινά του πολέμου. Ο πόλεμος αυτός ήταν μια ανελέητη σφαγή 40 εκατομμυρίων ανθρώπων. Το απολυταρχικό καθεστώς συγκέντρωσε επάνω του όλη τη δυσαρέσκεια τόσο από την άνιση καπιταλιστική ανάπτυξη όσο και από την αγροτική καθυστέρηση. Στη Ρωσία εμφανίζονται ταυτόχρονα πολύ μεγάλα εργοστάσια, με χιλιάδες εργάτες, και ταυτόχρονα συνεχίζεται το καθεστώς της δουλοπαροικίας, παρά τις μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα. Αντίθετα στις δυτικές χώρες, το κοινοβουλευτικό καθεστώς επιμέριζε τα ρεύματα και ανέκοπτε με επιλεκτική υιοθέτηση αιτημάτων την ορμή τους.

Ηγεσία

Οι Μπολσεβίκοι επίσης διέθεταν μια ηγεσία διανοούμενη, πολύγλωσση, με εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες, οξυδερκή και αποφασιστική που ήξερε τι θέλει κάθε φορά. Το βιβλίο του Λένιν, Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία, το Τι να κάνουμε; που εισηγείται μια πολιτική οργάνωση νέου τύπου, Ο Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού και το Κράτος και Επανάσταση αποτελούν κλασικά κείμενα πολιτικής σκέψης. Η ατομική ποιότητα μιας τέτοιας ηγεσίας (επίσης Τρότσκι, Λουνατσάρσκι, Πρεομπραζένσκι κ.ά.) δεν είναι συχνό ιστορικό φαινόμενο.

Πολυτροπικό μήνυμα

Η επανάσταση, ως ηλεκτρική εκκένωση, έγινε αισθητή στα πέρατα του κόσμου. Για καλλιτέχνες και διανοούμενους σήμανε την έλευση της πολυαναμενόμενης ουτοπίας. Καλλιτεχνικά ρεύματα σε Δύση και Ανατολή, πριν και μετά την επανάσταση έθεσαν σε αμφισβήτηση της συμβάσεις της τέχνης αναστατώνοντας και τη μορφή και το περιεχόμενό της, αλλά και τις σχέσεις της με την κοινωνία, και τις ίδιες τις κοινωνικές συμβάσεις. Στα μάτια τους το ίδιο το επαναστατικό φαινόμενο ήταν έργο τέχνης. Σε κάθε κοινωνία μετέφρασαν το μήνυμα κατά το δοκούν, αλλά η απελευθέρωση από τη νοοτροπία της υποταγής, η ελπίδα πρόσβασης σε στοιχειώδη αγαθά για όλους και η αναγνώριση της αξιοπρέπειας των υποδεεστέρων ξεσήκωσε τη βάση των κοινωνιών, τους εκτός του κύκλου της πολιτικής. Η Ρωσία τα πρώτα χρόνια αποτέλεσε πεδίο κοινωνικών πειραματισμών. Ισότητα και μηχανή ήταν λέξεις κλειδιά. Η λατρεία της μηχανής σήμαινε ορθολογισμό και υπολογισμό, αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα αλλά και αυτοματισμό, λατρεία της πόλης και του μοντέρνου, των γεωμετρικών σχημάτων και της καλειδοσκοπικής επανάληψης, του γρήγορου ρυθμού.

Η επανάσταση αλλά και η μεταμόρφωση του καθεστώτος άνοιξε βαθύ ρήγμα στη σοσιαλδημοκρατία, ιδιαίτερα τη δυτική που είχε αρχίσει πριν από τον πόλεμο. Εν τούτοις, ο φόβος των αστικών στρωμάτων της Δύσης απέναντι στην επανάσταση ευθύνεται μεν για τα μέτρα περιορισμού των ελευθεριών και την αντικομμουνιστική ψύχωση που έβλεπε παντού υπόπτους, πολιτικές που έφθασαν ως την ενίσχυση του φασισμού στον Μεσοπόλεμο, αλλά και για την καθιέρωση φιλεργατικών μεταρρυθμίσεων οι οποίες χρησιμοποιούνταν ως ανάχωμα στη ριζοσπαστικοποίηση των μαζών, κυρίως μεταπολεμικά. Ισχυρή ήταν όμως η επίδραση της επανάστασης στον ασιατικό και μουσουλμανικό κόσμο, και στις πρώην αποικίες, όπου ενίσχυσε τα αντιαποικιακά κινήματα. Παρά τις διαφορές ανάμεσα στα αποικιακά κομμουνιστικά κόμματα και στα εθνικοαπελευθερωτικά μέτωπα, η ίδια η ΕΣΣΔ τα υποστήριξε με όπλα, χρήματα και εκπαιδεύοντας τους ηγέτες τους, ως τη δεκαετία του 1970.

Ο σταλινισμός

Επανάσταση όμως δεν ήταν μόνο το 1917, αλλά και ο τριετής σκληρός εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε, με εισβολή από δυτικές δυνάμεις, ανάμεσα στις οποίες και η Ελλάδα (εκστρατεία Ουκρανίας 1919). Οι μακρόχρονοι πόλεμοι εξομοιώνουν τους αντιπάλους, και ο πόλεμος αυτός, εξαιρετικά βίαιος και καταστροφικός ως εμφύλιος, ήταν αποφασιστικός για τη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του επαναστατικού καθεστώτος. Οχι μόνο η πλειοψηφία των μελών και των στελεχών του κόμματος προήλθε από αυτόν τον ανελέητο πόλεμο, αλλά τελικά η πολεμική νοοτροπία εκμηδένισης του αντιπάλου και η στρατιωτική πειθαρχία διαπέρασαν ολόκληρη την πολιτική ζωή, κούμπωσαν με την κεντρική διεύθυνση της οικονομίας και έγιναν καθεστώς.

Το καινούργιο καθεστώς αποκρυσταλλώθηκε σταδιακά μέσα σε δύο δεκαετίες, εξοντώνοντας την παλιά φρουρά της επανάστασης. Αυτή η μεταμόρφωση προκάλεσε μεγάλες και δραματικές διεθνείς συζητήσεις: Ηταν η σοσιαλιστική μεταμόρφωση του ασιατικού δεσποτισμού ή αυτός ήταν ο σοσιαλισμός που ευαγγελιζόταν ο Μαρξ; Ηταν «προδομένη επανάσταση» ή προάγγελος μιας νέας κοινωνίας ολοκληρωτικού τύπου που θα μεταμόρφωνε την Ανατολή αλλά και τη Δύση; Μήπως οι αρχές της ισότητας και της ομοιομορφίας, της κεντρικής διεύθυνσης όλων των εκφάνσεων της κοινωνίας θα οδηγούσαν αντί της ουτοπίας σε μια νέα δυστοπία; Τρία δυστοπικά μυθιστορήματα (Ζαμιάτιν «Εμείς», Οργουελ «1984» και Χάξλεϊ «Νέος, γενναίος κόσμος») προειδοποιούσαν για το μέλλον της ανθρώπινης κοινωνίας συνολικά, με αφετηρία τη σοβιετική εμπειρία αλλά και την τεχνοεπιστημονική επανάσταση που φαινόταν να συγκλίνουν σε καθεστώτα ασφυκτικού κοινωνικού ελέγχου.

Η μεγάλη οικονομική κρίση του 1930 που συγκλόνισε τον δυτικό κόσμο συνέπεσε με την εποχή των πεντάχρονων βιομηχανικών πλάνων αλλά και με τις εφιαλτικές σταλινικές καταδιώξεις. Αν στη Δύση προϋπόθεση της κοινωνικής επανάστασης θεωρούνταν η βιομηχανική, στην Ανατολή ήταν αντίστροφα. Ο σταλινισμός, γράφει ο ιστορικός Stephen Kotkin, στο Μαγνητικό Βουνό, ο Σταλινισμός ως πολιτισμός (1995), αποτελεί την πεμπτουσία της διαφωτιστικής ουτοπίας να επιβάλλει μέσω του κράτους μια ορθολογική οργάνωση της κοινωνίας, σχεδιασμένη κεντρικά, θεμελιωμένη στην ταχεία εκβιομηχάνιση με εγκαταστάσεις μεγάλων διαστάσεων, που θα μετέτρεπε την ύπαιθρο και τους ανθρώπους της σε συμπληρωματικό βιομηχανικό τοπίο. Η ουτοπία αυτή αδιαφορούσε για ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατικές διαδικασίες και ανθρώπινες εκατόμβες. Αν και ήταν μέρος μιας τεχνολογίας διαχείρισης ανθρώπων, ιδεών, αντικειμένων και πόρων που ήταν κοινή στα χρόνια του Μεσοπολέμου στα φασιστικά και στα αποικιοκρατικά καθεστώτα της Ευρώπης, ήταν εξίσου ριζωμένη στην ευρωπαϊκή ουτοπική παράδοση. Η ταύτιση ανάμεσα στη θεληματική ανακαίνιση της κοινωνίας και στην οικοδόμηση του σοβιετικού σοσιαλισμού δημιούργησε ένα εκτεταμένο κομμουνιστικό κίνημα σε ολόκληρο τον κόσμο, ανεξαρτήτως τοπικών ιδιομορφιών. Χωρίς να ταυτίζουμε τον σταλινισμό με την ιδέα της ουτοπίας, μπορεί να διακρίνει κανείς ομοιότητες βαθιές που υποχρεώνουν σε περισσότερο κριτική στάση απέναντι στην ίδια την ουτοπική παράδοση. Στις ουτοπίες οι δημοκρατικές διαδικασίες είτε δεν υπάρχουν είτε δεν θεωρούνται άξιες αναφοράς. Η ελευθερία δεν αποτελεί αυταξία. Η ισότητα συνοδεύεται από αυστηρή ιεραρχία, η ευημερία των πολιτών είναι ευθύνη του κράτους και η κοινωνία καθοδηγείται από οργανωμένα σώματα σοφών που ανακαλούν ή παραπέμπουν στον καθοδηγητικό ρόλο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Από αυτή την άποψη, η αντίθεση ανάμεσα στις ουτοπίες και στις δυστοπίες παύει να φαίνεται απόλυτη.

Πτήση και πτώση του Ικάρου

Το μεγάλο επαναστατικό πείραμα μέσα από μια θανάσιμη πάλη με τον φασισμό, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και 20 εκατομμύρια νεκρούς βγήκε δυναμωμένο, έχοντας φθάσει από τη μια μεριά στο κέντρο της Ευρώπης και από την άλλη, έχοντας εμπνεύσει μια άλλη γιγάντια επανάσταση, την Κινεζική. Το μεγαλύτερο μέρος της Ευρασίας ήταν κομμουνιστικό και στον κόσμο υπήρχε πια μια διαρχία της οποίας η αναμέτρηση, και λόγω των πυρηνικών οπλοστασίων, απειλούσε να καταστρέψει τον πλανήτη. Ο ιστορικός χρόνος φαινόταν να αρθρώνεται πλέον στη διαδοχή των κοινωνικών καθεστώτων: Φεουδαρχία – Καπιταλισμός – Σοσιαλισμός, ή εποχή της Γαλλικής Επανάστασης και έπειτα η εποχή της Ρωσικής Επανάστασης. Αυτή η τελεολογία είχε αντικαταστήσει την παλιά θεολογία της ιστορίας ως πλαίσιο σκέψης. Μετά την αποσταλινοποίηση του 1956, πολλοί έβλεπαν το μέλλον σαν μια σύγκλιση των δύο καθεστώτων με μεγαλύτερο κρατικό παρεμβατισμό αλλά και μεγαλύτερη δημοκρατία.