Το καλειδοσκόπιο του Νόαμ Τσόμσκι

Από τους μεγαλύτερους διανοητές της εποχής μας, ο Νόαμ Τσόμσκι δεν διστάζει να ομολογήσει ότι απέκτησε την πολιτική παιδεία του στον δρόμο, σ’ ένα κιόσκι της 72ης οδού στη Νέα Υόρκη, όπου ο θείος του πωλούσε εφημερίδες. Στην άκρη του δρόμου άντρες κρατούσαν πινακίδες με συνθήματα «Θα δουλέψουμε μόνο για φαγητό» και ο νεαρός Τσόμσκι, παιδί Εβραίων, συνειδητοποιούσε ότι οι προσωπικοί παράγοντες καμιά φορά έχουν πιο καθοριστικό ρόλο στην επιστημονική συγκρότηση ενός ανθρώπου απ’ ό,τι οι σπουδές. Αλλωστε θεωρείται ένας από τους οξυδερκέστερους γλωσσολόγους της εποχής μας.

Γλωσσολόγος και κοινωνικός θεωρητικός, ο Τσόμσκι συγκαταλέγεται στους διαμορφωτές γνώμης του καιρού μας (opinion makers), χωρίς να χρησιμοποιεί τα μέσα ενημέρωσης, τα οποία συστηματικά κρίνει και μάλιστα με τρόπο ανατρεπτικό. Η λειτουργία του ως διανοουμένου είναι «αυθεντική», γεγονός που αποκαλύπτεται από το πόσες παραπομπές έχουν γίνει στο έργο του. Στον Κατάλογο Παραπομπών των Τεχνών και των Ανθρωπιστικών Επιστημών οι παραπομπές στον Τσόμσκι, μόνο στο διάστημα 1980-1992, φτάνουν στον εκπληκτικό αριθμό 3.874. Οι άλλοι κορυφαίοι του καταλόγου για την περίοδο αυτή ήταν ο Μαρξ, ο Λένιν, ο Σαίξπηρ, ο Αριστοτέλης, η Βίβλος, ο Πλάτωνας, ο Φρόιντ, ο Χέγκελ και ο Κικέρων.

Αυτό το ποσοτικό μέγεθος δείχνει ότι ο ορίζοντας υποδοχής του Τσόμσκι δεν είναι μόνο επιστημονικός. Αλλωστε είναι γνωστό ότι έχει εμπνεύσει και ποιητές και τις σπάνιες φορές όπου εμφανίζεται σε κάποιον τηλεοπτικό σταθμό τα γράμματα των τηλεθεατών φθάνουν πολυπληθή.

Ενα βιβλίο κάνει επίκαιρο τον Νόαμ Τσόμσκι στην Ελλάδα. Πρόκειται για το «Κατασκευάζοντας συναίνεση ­ Ο Νόαμ Τσόμσκι και τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας», που αποτελείται από τα κείμενα τα οποία ακούγονται στην ομότιτλη, βραβευμένη ταινία των Πίτερ Ουιντόνικ και Μαρκ Αχμπαρ. Το κείμενο της ταινίας συμπληρώνεται και από άλλα κείμενα (συνεντεύξεις, αλληλογραφία, κείμενα συνεργατών του), έτσι που το βιβλίο να είναι τελικά ένα πορτρέτο του πιο κριτικού διανοουμένου της εποχής μας. Από το βιβλίο αυτό προδημοσιεύουμε χαρακτηριστικά κομμάτια που αφορούν στη γλώσσα, στην ευθύνη των διανοουμένων, στο σχολείο, στα ΜΜΕ και τα οποία μερικές φορές έχουν τη λειτουργία του αφορισμού Ο σκοπός της εκπαίδευσης δεν μπορεί να είναι ο έλεγχος της ανάπτυξης του παιδιού προς έναν συγκεκριμένο προκαθορισμένο στόχο

ΜΜΕ: Εξουσία και πρότυπα

Δεν θέλω να επιβάλω στη γυναίκα και στα παιδιά μου έναν τρόπο ζωής που σίγουρα δεν έχουν επιλέξει για τον εαυτό τους, δηλαδή αυτόν της δημόσιας έκθεσης, της έκθεσης στα ΜΜΕ ­ αυτό είναι δική τους επιλογή και δεν πιστεύω ότι οι ίδιοι έχουν επιλέξει κάτι τέτοιο, δεν τους το επιβάλλω εγώ. Και ειλικρινά θα ήθελα να τους προστατεύσω από αυτό.

Το δεύτερο σημείο, και ίσως είναι κάτι σαν θέμα αρχής, είναι ότι είμαι μάλλον ενάντιος στην όλη έννοια της ανάπτυξης δημόσιων προσωπικοτήτων οι οποίες αντιμετωπίζονται ως σταρ του ενός είδους ή του άλλου, όπου πλευρές της προσωπικής ζωής τους υποτίθεται ότι έχουν κάποια σημασία και τα λοιπά.

Κατασκευή συναίνεσης

Οταν μιλάμε για κατασκευή συναίνεσης μπορούσε να εντοπίσουμε δύο στόχους για την προπαγάνδα. Ενας είναι αυτός που μερικές φορές αποκαλείται πολιτική τάξη.

Υπάρχει ίσως ένα 20% του πληθυσμού που έχει μια σχετική εκπαίδευση, περισσότερο ή λιγότερο αρθρωμένη, και που παίζει κάποιο ρόλο στη λήψη των αποφάσεων. Υποτίθεται ότι συμμετέχουν στην κοινωνική ζωή ­ είτε ως διευθυντικά στελέχη είτε ως διαχειριστές της κουλτούρας, όπως δάσκαλοι, συγγραφείς κτλ. Υποτίθεται ότι ψηφίζουν, υποτίθεται ότι παίζουν κάποιο ρόλο στον τρόπο με τον οποίο πορεύεται η οικονομική, η πολιτική και η πολιτισμική ζωή. Ετσι, η συναίνεσή τους είναι ζωτικής σημασίας. Αυτή είναι η μία ομάδα που πρέπει να κατηχηθεί σε βάθος. Στη συνέχεια υπάρχει ίσως ένα 80% του πληθυσμού, η κύρια λειτουργία του οποίου είναι να ακολουθεί διαταγές και να μη σκέφτεται και να μη δίνει προσοχή σε τίποτε ­ και είναι αυτοί που συνήθως πληρώνουν το κόστος.

Πολύ νωρίς ήδη, το 1947, ένας υπάλληλος δημοσίων σχέσεων του Στέιτ Ντιπάρτμεντ παρατήρησε ότι «οι έξυπνες δημόσιες σχέσεις απέδωσαν, όπως είχαν κάνει στο παρελθόν και όπως θα κάνουν πάλι στο μέλλον». Η κοινή γνώμη «δεν μετακινείται προς τα δεξιά, μετακινήθηκε ήδη ­ με έξυπνο τρόπο ­ στα δεξιά». «Τη στιγμή όπου ο υπόλοιπος κόσμος μετακινήθηκε προς τα αριστερά, αποδέχθηκε Εργατικούς στην κυβέρνηση, πέρασε φιλελεύθερη νομοθεσία, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν αντικοινωνική αλλαγή, αντιοικονομική αλλαγή, αντι-Εργατική αλλαγή».

Η θολή περίοδος Ρίγκαν

Η εποχή τού Ρίγκαν αντιπροσωπεύει μια περίοδο σημαντικής προόδου για την καπιταλιστική δημοκρατία. Επί οκτώ χρόνια η κυβέρνηση των ΗΠΑ λειτουργούσε ουσιαστικά χωρίς πρόεδρο. Αυτό είναι ένα σημαντικό γεγονός. Είναι αρκετά άδικο να αποδώσουμε στον Ρόναλντ Ρίγκαν, τον άνθρωπο, μεγάλη ευθύνη για τις πολιτικές που θεσπίστηκαν στο όνομά του. Παρά τις προσπάθειες των μορφωμένων τάξεων να περιβάλουν τις διαδικασίες με την απαιτούμενη αξιοπρέπεια, δεν ήταν μυστικό ότι ο Ρίγκαν είχε την πιο θολή αντίληψη για τις πολιτικές της κυβέρνησής του και, αν δεν προγραμματιζόταν (κουρδιζόταν) κατάλληλα από το επιτελείο του, έκανε τακτικά δηλώσεις που θα προκαλούσαν αμηχανία αν κάποιος τις έπαιρνε στα σοβαρά. Το ερώτημα που κυριάρχησε στις ακροαματικές διαδικασίες για το ζήτημα Iran-Contras ­ γνώριζε ο Ρίγκαν ή θυμόταν ποια υπήρξε η πολιτική της κυβέρνησής του ­ δεν ήταν σοβαρό ερώτημα. Η εμμονή για το αντίθετο αποτελούσε απλώς μέρος της επιχείρησης συγκάλυψης. Και η έλλειψη δημόσιου ενδιαφέροντος σχετικά με τις αποκαλύψεις ότι ο Ρίγκαν ενεπλέκετο στην παροχή βοήθειας προς τους Contras σε μια περίοδο όπου ­ όπως ενημέρωσε αργότερα το Κογκρέσο ­ δεν ήξερε τίποτε προδίδει έναν κάποιο ρεαλισμό.

Το καθήκον του Ρίγκαν ήταν να χαμογελάει, να διαβάζει από τον τηλε-υποβολέα με ευχάριστη φωνή, να λέει μερικά αστεία και να διατηρεί το κοινό κατάλληλα θολωμένο. Το μόνο του προσόν για την προεδρία ήταν ότι ήξερε να διαβάζει τα λόγια που του έγραφαν οι πλούσιοι λεβέντες που πλήρωναν καλά για τις υπηρεσίες του. Ο Ρίγκαν το έκανε αυτό επί χρόνια. Φαινόταν να δίνει την παράστασή του προς μεγάλη ικανοποίηση αυτών που πληρώνουν και να απολαμβάνει την εμπειρία αυτή. Από κάθε άποψη πέρασε πολλές ευχάριστες ημέρες απολαμβάνοντας τη μεγαλοπρέπεια και τα στολίδια της εξουσίας και πρέπει να περάσει πολύ καλά στην κατοικία της συνταξιοδότησής του που οι ευγνώμονες ευεργέτες του προετοίμαζαν για αυτόν. Δεν ήταν πραγματικά δική του δουλειά αν τα αφεντικά του άφηναν σωρούς από ακρωτηριασμένα πτώματα στις χωματερές των αποσπασμάτων θανάτου του Σαλβαδόρ ή εκατοντάδες χιλιάδες άστεγους στους δρόμους (των ΗΠΑ). Δεν κατηγορεί κανείς έναν ηθοποιό για το περιεχόμενο των λόγων που βγαίνουν από το στόμα του.

Οι πολιτικοί και τα θύματά τους

Τα πραγματικά θύματα των πολιτικών που περιγράφω εδώ και καιρό είναι εκατομμύρια άνθρωποι που υποφέρουν, βασανίζονται και κακοποιούνται σε όλο τον Τρίτο Κόσμο. Οι πολύ αποτελεσματικοί ιδεολογικοί μηχανισμοί μας μάς αποτρέπουν από το να το δούμε αυτό, με εξαίρεση κάποιες σποραδικές περιπτώσεις. Αν είχαμε ειλικρίνεια και ηθικό κουράγιο, δεν θα αφήναμε να περάσει ούτε μία ημέρα χωρίς να ακούσουμε τις φωνές των θυμάτων της δράσης ή της αδράνειάς μας. Θα ανοίγαμε το ραδιόφωνο το πρωί και θα ακούγαμε την ανταπόκριση για την επιχείρηση του στρατού της Γουατεμάλας στην επαρχία Quiche ­ τον οποίο τροφοδοτούν και υποστηρίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο πελάτης τους, το Ισραήλ ­ κατά την οποία οι στρατιώτες μπήκαν σε μια μικρή πόλη, συγκέντρωσαν τον πληθυσμό της στο δημαρχείο, πήραν όλους τους άνδρες και τους αποκεφάλισαν, βίασαν τις γυναίκες και μετά τις δολοφόνησαν και πήραν τα παιδιά στο παρακείμενο ποτάμι και τα σκότωσαν συνθλίβοντας τα κεφάλια τους στους βράχους. Λίγοι άνθρωποι ξέφυγαν και εξιστόρησαν τα γεγονότα, αλλά όχι σ’ εμάς. Θα ανοίγαμε το ραδιόφωνό μας το απόγευμα και θα ακούγαμε έναν πορτογάλο ιερέα στο Timor να διηγείται πώς ο ινδονησιακός στρατός, απολαμβάνοντας συνεχή και ζωτικής σημασίας στρατιωτική και διπλωματική υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες, υποχρεώνει χωρικούς να μαχαιρώσουν ή να ξυλοκοπήσουν μέχρι θανάτου ανθρώπους που υποστηρίζουν την αντίσταση, συμπεριλαμβανομένων και μελών της ίδιας τους της οικογένειας. Και το βράδυ θα ακούγαμε μερικά από τα θύματα που γλίτωσαν από τον πιο πρόσφατο βομβαρδισμό εναντίον χωριών ή εναντίον πολιτών που είχαν πάρει τον δρόμο της φυγής στο Σαλβαδόρ ­ βομβαρδισμό που έκαναν μαχητικά αεροπλάνα των Ηνωμένων Πολιτειών πετώντας από τα καταφύγιά τους στην Ονδούρα και στον Παναμά. Θα παρουσιάζαμε στους εαυτούς μας το παγερό αρχείο της τρομοκρατίας και των βασανιστηρίων στα οποία υπόκεινται οι εξαρτημένοι από μας, αρχείο που συντάσσουν η Διεθνής Αμνηστία, το America’s Watch, η Survival International και άλλες ευυπόληπτες οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Αλλά απομονώνουμε με επιτυχία τους εαυτούς μας από αυτή τη σκληρή πραγματικότητα. Κάνοντας αυτό, βυθιζόμαστε σε ένα επίπεδο δειλίας και ηθικής φαυλότητας που έχει παρουσιαστεί λίγες φορές στον σύγχρονο κόσμο. Βοηθάμε επίσης να φουντώσουν οι φλόγες που θα οδηγήσουν σε μια μεγάλη πυρκαϊά που, πιθανότατα, θα ζώσει κι εμάς.

Οι διανοούμενοι και οι ευθύνες τους

Οσον αφορά την ευθύνη των διανοουμένων, υπάρχουν ακόμη άλλα, εξίσου ενοχλητικά, ερωτήματα. Οι διανοούμενοι είναι σε θέση να εκθέτουν τα ψεύδη των κυβερνήσεων, να αναλύουν πράξεις σύμφωνα με τις αιτίες, τα κίνητρα και συχνά τις κρυφές σκοπιμότητές τους. Στον δυτικό τουλάχιστον κόσμο, έχουν τη δύναμη που προκύπτει από την πολιτική ελευθερία τους, από την πρόσβασή τους στην πληροφόρηση και από την ελευθερία για έκφραση. Για μια προνομιούχο μειονότητα, η δυτική δημοκρατία παρέχει την άνεση, τις ευκολίες και την εκπαίδευση να αναζητήσει την αλήθεια που κρύβεται πίσω από τον πέπλο της διαστρέβλωσης και της παρερμηνείας, της ιδεολογίας και του ταξικού συμφέροντος, μέσω του οποίου μάς παρουσιάζονται τα γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας. Οι ευθύνες των διανοουμένων, συνεπώς, είναι πολύ βαθύτερες από αυτό που ο (Dwight) MacDonald αποκαλεί «ευθύνη των λαών», δεδομένων των μοναδικών προνομίων που αυτοί απολαμβάνουν… Είναι ευθύνη των διανοουμένων να λένε την αλήθεια και να εκθέτουν τα ψεύδη.

Σχολείο και ανταγωνισμός

* Οταν σκέφτομαι το παρελθόν, υπάρχει ένα σκοτεινό σημείο εκεί. Αυτό είναι γενικά το σχολείο, υποθέτω. Είναι μια περίοδος αυστηρής πειθάρχησης και ελέγχου, μέρος της οποίας ενέχει άμεση κατήχηση που παρέχει ψευδείς πίστεις. Αλλά αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία, νομίζω, είναι ο τρόπος και το στυλ παρεμπόδισης και υπονόμευσης της ανεξάρτητης και δημιουργικής σκέψης και επιβολής ιεραρχιών και ανταγωνιστικότητας και της ανάγκης να υπερέχεις, όχι με την έννοια να κάνεις ό,τι καλύτερο μπορείς, αλλά να τα πηγαίνεις καλύτερα από τον διπλανό. Τα σχολεία βέβαια διαφέρουν μεταξύ τους, αλλά νομίζω ότι αυτά τα χαρακτηριστικά είναι συνηθισμένα. Γνωρίζω ότι δεν είναι απαραίτητα, επειδή, για παράδειγμα, το σχολείο στο οποίο εγώ πήγα ως παιδί δεν ήταν καθόλου έτσι.

Νομίζω ότι τα σχολεία μπορούν να λειτουργήσουν πολύ διαφορετικά. Αυτό θα ήταν πολύ σημαντικό, αλλά πραγματικά πιστεύω ότι καμία κοινωνία βασισμένη σε εξουσιαστικούς και ιεραρχικούς θεσμούς δεν θα ανεχόταν για πολύ καιρό ένα τέτοιο σχολικό σύστημα.

* Ο σκοπός της εκπαίδευσης δεν μπορεί να είναι ο έλεγχος της ανάπτυξης του παιδιού προς έναν συγκεκριμένο προκαθορισμένο στόχο, επειδή κάθε τέτοιος στόχος πρέπει να τεθεί με αυθαίρετα εξουσιαστικά μέσα. Αντίθετα, σκοπός της εκπαίδευσης πρέπει να είναι το να επιτρέπει στην αρχή της [βιολογικής] ανάπτυξης της ζωής να πάρει τη δική της ατομική πορεία και το να διευκολύνει αυτή τη διαδικασία με συμπάθεια, ενθάρρυνση και πρόκληση και αναπτύσσοντας ένα πλούσιο και διαφοροποιημένο πλαίσιο και περιβάλλον.

Επαινος υπολογιστών

Αν είναι σωστό ­ όπως πιστεύω ότι είναι ­ ότι ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης είναι η ανάγκη για δημιουργική εργασία ή για δημιουργική έρευνα, για ελεύθερη δημιουργία χωρίς τα αυθαίρετα περιοριστικά αποτελέσματα καταπιεστικών θεσμών, τότε βέβαια συνεπάγεται ότι μια αξιοπρεπής κοινωνία θα μεγιστοποιούσε τις δυνατότητες πραγμάτωσης αυτού του θεμελιώδους χαρακτηριστικού. Ετσι, ένα ομοσπονδοποιημένο σύστημα ελεύθερων ενώσεων που ενσωματώνει τόσο οικονομικούς όσο και κοινωνικούς θεσμούς θα αποτελούσε αυτό στο οποίο αναφέρομαι με τον όρο «αναρχοσυνδικαλισμός». Και μου φαίνεται ότι αυτή είναι η κατάλληλη μορφή κοινωνικής οργάνωσης για μια προηγμένη τεχνολογικά κοινωνία, στην οποία τα ανθρώπινα όντα δεν θα πρέπει να ωθούνται στη θέση των εργαλείων, στη θέση των γραναζιών μιας μηχανής.

Κοιτώντας απλώς την εποχή στην οποία βρισκόμαστε τώρα, μου φαίνεται ότι το παρόν επίπεδο της τεχνολογίας μας μάς δίνει τεράστιες δυνατότητες για να εξαλείψουμε τους καταπιεστικούς θεσμούς… Λέγεται συχνά ότι η προηγμένη τεχνολογία κάνει επιτακτική την παραχώρηση του ελέγχου των θεσμών στα χέρια μικρών διευθυντικών ομάδων. Αυτό είναι μια τέλεια ανοησία. Αυτό που μπορεί να κάνει πρώτα απ’ όλα ο αυτοματισμός είναι να απαλλάξει τους ανθρώπους από τεράστια ποσότητα βλακώδους εργασίας, κάνοντάς τους έτσι ελεύθερους για άλλα πράγματα. Επίσης οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές καθιστούν δυνατή μια πολύ γρήγορη ροή πληροφοριών. Ολοι θα μπορούσαν να κατέχουν συντριπτικά περισσότερες και πιο σημαντικές πληροφορίες από όσο κατέχουν σήμερα. Δημοκρατικές αποφάσεις θα μπορούσαν να λαμβάνονται άμεσα από όλους τους ενδιαφερομένους… Βέβαια η τεχνολογία δεν χρησιμοποιείται στην πραγματικότητα κατ’ αυτόν τον τρόπο. Χρησιμοποιείται για καταστροφικούς σκοπούς.

Το βιβλίο «Κατασκευάζοντας συναίνεση» κυκλοφορεί εντός των ημερών από τις εκδόσεις «Παρατηρητής». Στον Νόαμ Τσόμσκι εξάλλου είναι αφιερωμένο και το ντοκιμαντέρ «Ο Νόαμ Τσόμσκι και τα ΜΜΕ» το οποίο προβάλλεται την Τετάρτη 18 Δεκεμβρίου στις 00.25 από την ΕΤ1.