Οι σκηνές του νεαρού Καμπανέλλη

Θυμάμαι ακόμα το ανατριχιαστικό ερώτημα που έθεσαν από σκηνής οι Rimini Protokoll στο αθηναϊκό κοινό, για το αν θα πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία το χιτλερικό Mein Kumpf.¹ Η απάντηση μοιάζει να έρχεται αυθόρμητα λίγους μήνες μετά με την παράσταση δύο μονοπράκτων του Ιάκωβου Καμπανέλλη. ² Πρόκειται για τον Κρυφό ήλιο και το Σιλωάμ, έργα που όντως θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στη διδακτέα ύλη της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (εάν αυτή δεν έστρεφε τα νώτα της στο θέατρο). Το δακτυλόγραφο του Σιλωάμ ανακαλύφθηκε πρόσφατα από την κόρη του συγγραφέα, Κατερίνα Καμπανέλλη, και αποτελεί στην ουσία την πρώτη γραφή του γνωστού μονοπράκτου Η Οδός…, που περιλαμβάνεται στα άπαντα του συγγραφέα.³

Το Σιλωάμ παρουσιάζει κάποιες διαφορές σε σχέση με την Οδό· για παράδειγμα, ορισμένα διαλογικά τμήματα είναι πιο εκτενή και πιο συμπαγή, αλλού διαφοροποιείται κάπως η διανομή του λόγου, αλλά και κάποιων ενεργειών των προσώπων, ενώ στο τέλος του έργου ο λόγος γίνεται πιο αψύς, το συναίσθημα πιο σκληρό: ο Εβραίος αιχμάλωτος θα επικαλεστεί τον Θεό της εκδίκησης για να στείλει την οργή του πάνω στους ναζί.

Πικρή στιγμή

Θα ήθελα όμως να σταθώ στον Κρυφό ήλιο, για τον οποίο υπάρχει μια μικρή ιστορία που αξίζει να υπενθυμίσω. Το έργο ανήκει τόσο στη στρατοπεδική λογοτεχνία (μαζί με την Οδό και το περιβόητο Μαουτχάουζεν), όσο και στη δραματουργία του εγκλεισμού, εκεί που μπορεί να συναντήσει ο αναγνώστης λ.χ. το Μπλοκ C του Ηλία Βενέζη, τις Πολιορκίες Α’ του Αλέξη Σεβαστάκη ή τους Αταφους νεκρούς του Jean-Paul Sartre.

Το κείμενο, που είχε γραφτεί πιθανότατα το φθινόπωρο του 1949, υποβλήθηκε στην καλλιτεχνική επιτροπή του Εθνικού Θεάτρου το 1951, για να απορριφθεί χωρίς κάποια επίσημη αιτιολόγηση. Ηταν μία από τις πικρές στιγμές που επεφύλασσε το θεατρικό κατεστημένο στον συγγραφέα στην αρχή της δημιουργικής του πορείας. Μια πληγή που ο ίδιος είχε κρύψει επιμελώς για πολλά χρόνια. Εν τούτοις, ένα αντίγραφο είχε παραμείνει στα χέρια κάποιου ηθοποιού (η ταυτότητά του αγνοείται ακόμα), ο οποίος το παρέδωσε στο Θεατρικό Μουσείο (κλειστό, υπενθυμίζω και χειμαζόμενο για έξι συναπτά έτη). Από εκεί έφτασε στα χέρια του Καμπανέλλη για ταυτοποίηση και κατέληξε για πολλά χρόνια στην αποθήκη του σπιτιού του. Σαν ένα βίωμα απωθημένο στα υπόγεια της μνήμης μας. Τον Φεβρουάριο του 2000 η τύχη χαμογέλασε στον γράφοντα, ο οποίος το εντόπισε, το ταυτοποίησε και, σε συνεργασία με τον συγγραφέα, το επιμελήθηκε, για να το δημοσιεύσει τελικά το 2005.⁴ Το γεγονός αυτό έγινε αφορμή για μια δεύτερη ανακάλυψη και δημοσίευση· αυτή τη φορά του τρίπρακτου έργου Ανθρωποι και ημέρες (1946-1947), του πρώτου έργου που έγραψε ο Καμπανέλλης.⁵ Η έρευνα απαιτεί υπομονή, επιμονή, αλλά και τη γενναιοδωρία της τύχης.

Σπεύδω να απαντήσω σε δύο πιθανά ερωτήματα. Το πρώτο: Γιατί να παρακολουθήσουμε και να διαβάσουμε τον Κρυφό ήλιο του Καμπανέλλη; Μήπως δεν ανήκει στα πρωτόλεια δραματουργικά σκιρτήματα του εικοσιεπτάχρονου τότε συγγραφέα του; Ανήκει σε αυτά, αλλά διαθέτει αρετές τόσο στο πλάσιμο των προσώπων, στην οικονομία της πληροφόρησης και στην ποιητική εικονοποιία, η οποία εναλλάσσεται εύστοχα με ρεαλιστικές περιγραφές της δραματικής κατάστασης, όσο και στη συνεχή εναλλαγή εντάσεων και υφέσεων, όπως και στην αντίστοιχη διακύμανση των συναισθημάτων, που από την επιθετικότητα και το μίσος περνούν στην ανοχή, την κατανόηση και την τρυφερότητα.

Το δεύτερο ερώτημα: Μήπως τα ιστορικά συμφραζόμενα του έργου δεν είναι πλέον πολύ απομακρυσμένα από τα δικά μας ενδιαφέροντα; Το Ολοκαύτωμα αποτελεί μια απαράγραπτη συνθήκη των σύγχρονων κοινωνιών, καθώς εκφράζει το αδιανόητο, το άφατο όριο της ανθρώπινης κτηνωδίας. Οχι μόνο δεν είναι απομακρυσμένο από εμάς, όπως θέλουν κάποιοι να πιστεύουν, αλλά αποτελεί την ιστορική αφετηρία του οράματος της ενωμένης Ευρώπης –όραμα το οποίο προσπάθησε να εξορκίσει, όχι να εξαλείψει, τον εφιάλτη. Ο εφιάλτης όμως δεν σβήνεται, κανείς εξιλασμός δεν μπορεί να τον αντισταθμίσει, κάθε στιγμή μπορεί να επανέλθει και ο Κρυφός ήλιος ενεργοποιεί εφεδρείες νοημάτων και αξιών γι’ αυτήν την περίπτωση.

Επικίνδυνες παγίδες

Ο εικοστός αιώνας μάς δίδαξε ότι οι αξίες και τα συναφή τους νοήματα κρύβουν συχνά επικίνδυνες παγίδες όταν χάνουν την επαφή τους με τον πραγματικό κόσμο, τον κόσμο της βιωμένης εμπειρίας, του Lebenswelt, όπως θα έλεγαν οι φαινομενολόγοι. Ο νεαρός Καμπανέλλης αγνοούσε τη φαινομενολογία, όπως αγνοούσε και τον υπαρξισμό, αλλά στο έργο του εκφράζει σημαντικά στοιχεία από την ηθική περιπέτεια του συνείναι στον κόσμο, από την απαξίωση της θέσης ότι οι ιδιότητες προϋπάρχουν του ανθρώπου, από τη σκέψη μιας δικαιοσύνης που δεν ησυχάζει ανάμεσα στις λέξεις και στους θεσμούς, αλλά αναζωπυρώνεται συνεχώς σε επείγουσες ανθρώπινες καταστάσεις.

Γι’ αυτό και δεν πρέπει να απορούμε καθόλου που το βασικό λεξιλόγιο του έργου, αυτό που καταστίζει το κείμενο, είναι εκείνο των υπαρξιστών φιλοσόφων: η γεγονότητα του εγκλεισμού, ο τρόμος μπροστά στο νεκρό σώμα του συντρόφου, η βίωση της ελευθερίας μέσα στο κελί του στρατοπέδου, η αγωνία και η ενοχή, η ευθύνη για τον διπλανό, η απόγνωση μπροστά στον επικείμενο θάνατο, η πνιγμονή. Και μέσα σε όλα αυτά, η επιτακτική επιθυμία για ζωή.

Ενας εν αγνοία του υπαρξιστής Καμπανέλλης, προτού γίνει ο γνωστός πρωτοπόρος συγγραφέας του μεταπολεμικού θεάτρου, έδειξε από νωρίς πόσο πολύ αγωνιούσε να συλλάβει τον συγκεκριμένο μορφασμό του πόνου, αλλά και το ειδικό βάρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Το νεανικό του έργο δεν φιλοξενήθηκε στη σκηνή παρά με καθυστέρηση εξήντα έξι χρόνων. Και ύστερα από τόση άσπλαχνη χρονοτριβή, μας καθηλώνει ακόμα μια εικόνα: οι έξι κρατούμενοι της πολυπολιτισμικής κοινωνίας του στρατοπέδου, θύτες και θύματα, ένοχοι και τιμητές, αποπαίδια όλοι μιας άτεγκτης εποχής, μοιράζονται σε έναν αλλόκοτο «μυστικό δείπνο» το πικρό ψωμί της ιστορίας.

πότε & πού:

Τα μονόπρακτα «Κρυφός ήλιος» και «Σιλωάμ» θα παρουσιάζονται κάθε Δευτέρα και Τρίτη στο θέατρο «Τζένη Καρέζη»

——————————–

1. Γιώργος Π. Πεφάνης: «Η μνήμη, η φρίκη και το θέατρο. Η επανέκδοση του Mein Kampf και η παράσταση των Rimini Protokoll», «Το Βήμα», 30.4.2016.

2. Σε σκηνοθεσία Γιώργου Γιανναράκου, σκηνικά και κοστούμια Λαλούλας Χρυσικοπούλου στο θέατρο «Τζένη Καρέζη».

3. Ιάκωβος Καμπανέλλης: Θέατρο, τόμ. Δ’, Κέδρος, Αθήνα, 1989.

4. Γιώργος Π. Πεφάνης: «Από την εμπειρία του στρατοπέδου στη θεατρική γραφή. Ο Κρυφός ήλιος του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Πρώτη παρουσίαση», Παράβασις/Parabasis 6, 2005, σσ. 141-196.

5. Γιώργος Π. Πεφάνης: «Στις απαρχές της καμπανελλικής δραματουργίας. Ανθρωποι και ημέρες (1946-1947). Πρώτη δημοσίευση», Παράβασις/Parabasis 8, 2008, σσ. 257-305.

Ο κ. Γιώργος Π. Πεφάνης είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας και Θεωρίας του Θεάτρου και του Δράματος στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.