Ο αειθαλής Εντγκάρ Μορέν (ΕΜ), (1921- ), Γάλλος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος συνέγραψε προ πενταετίας το τελευταίο βιβλίο του, 36ο κατά σειρά, με τίτλο, Ο ΔΡΟΜΟΣ για το μέλλον της ανθρωπότητας, που κυκλοφόρησε φέτος απ’ τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ, σε μετάφραση του επίκουρου καθηγητή Πανεπιστημίου Αιγαίου Θεόδωρου Παραδέλλη.

Στο έργο αυτό συνοψίζει τη διεισδυτική κριτική ματιά του στον άνθρωπο και τον κόσμο. Ο ίδιος πάλεψε μια ζωή ενάντια σε ολοκληρωτικά καθεστώτα και νοοτροπίες, κυρίως δε τον σταλινικό ολοκληρωτισμό, ενώ πρόσφατα εστίασε το ενδιαφέρον του στον καταστροφικό νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, θυμίζοντάς μας, ευθύς εξαρχής, τα λόγια του Βρετανού οικονομολόγου, ποιητή και ακτιβιστή Kenneth Boulding (1910-1993), ότι «όποιος πιστεύει ότι μια εκθετική οικονομική μεγέθυνση μπορεί να διαρκέσει για πάντα σ’ έναν κόσμο πεπερασμένο είναι ή τρελός ή οικονομολόγος»!

Στο βιβλίο μάς εκφράζει τις ιδέες του για το μέλλον της ανθρωπότητας, μέσα από μια σειρά αναγκαίων μεταρρυθμίσεων της σκέψης, της παιδείας, της κοινωνίας και της ζωής μας, τις οποίες αναπτύσσει σε 4 μέρη. Λόγω του μεγάλου και επίκαιρου ενδιαφέροντος του πονήματος, σταχυολογώ στη συνέχεια και σχολιάζω ορισμένα καίρια σημεία του.

Η παγκοσμιοποίηση που αρχίζει το 1989, μετά την κατάρρευση των λεγόμενων σοσιαλιστικών οικονομιών, είναι προϊόν σύζευξης σε αναδρασιακό βρόχο της ξέφρενης ανάπτυξης του καπιταλισμού -ο οποίος, υπό την αιγίδα του νεοφιλελευθερισμού, σαρώνει τις πέντε ηπείρους- με την ανάπτυξη ενός δικτύου ακαριαίων τηλεπικοινωνιών: μια τεχνο-οικονομική ενοποίηση του πλανήτη. Σήμερα, ωστόσο, απουσιάζει η συνείδηση ενός κοινού πεπρωμένου, που είναι απαραίτητη για να καταστεί η παγκόσμια αυτή κοινωνία Γη-Πατρίδα (τίτλος προηγούμενου βιβλίου του), αφού ο ΟΗΕ έχει αδύναμη εξουσία και περιορισμένη νομιμότητα, ενώ ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου και η UNESCO δεν είναι παρά εμβρυώδεις θεσμοί για μια τέτοια κοινωνία-κόσμο.

Η συνείδηση της ανθρωπότητας δεν ενσαρκώνεται πλέον από τους μεγάλους διανοούμενους, αλλά από τη συνθήκη της Ρώμης και τις διάφορες ανθρωπιστικές ΜΚΟ. Έτσι, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ένα κοινωνικοπολιτικό Τσερνόμπιλ, εξαφανίζοντας για λίγο από προσώπου γης τη λαίλαπα του ολοκληρωτισμού, αλλά επανεμφανίζοντας στη θέση της, τις λαίλαπες του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού και του εθνοθρησκευτικού φανατισμού. Σήμερα, οι εγωιστικές συνέπειες της ατομοκρατίας καταστρέφουν την παραδοσιακή αλληλεγγύη, ενώ η δημογραφική κρίση οξύνεται από τον συνδυασμό του υπερπληθυσμού των φτωχών κρατών, της υπογεννητικότητας των πλουσίων κρατών και της εκρηκτικής αύξησης των μεταναστευτικών ροών (στην οποία θα επανέλθει και θα τη σχολιάσουμε).

Η παρατηρούμενη διαρκής αύξηση των εισοδημάτων του κεφαλαίου εις βάρος των εισοδημάτων της εργασίας εμβαθύνει περαιτέρω τις ανισότητες: αύξηση του αριθμού των υποδουλωμένων εργατών σε μεγάλες χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία και οι περισσότερες χώρες στη Λατινική Αμερική, και εκδίωξη μικροκαλλιεργητών ή τεχνιτών, που εξαθλιωμένοι στοιβάζονται ασφυχτικά στις παραγκουπόλεις των μεγαλουπόλεων.

Αναφερόμενος κατόπιν στην πολιτική σκέψη, επισημαίνει ότι αυτή βρίσκεται σήμερα στο σημείο μηδέν, αγνοώντας το μέλλον των κοινωνιών και του κόσμου και αρκούμενη φιλάρεσκα σε εκθέσεις εμπειρογνωμόνων, στατιστικές, σφυγμομετρήσεις και Δημόσιες Σχέσεις. Αγνοώντας παντελώς τις ανθρωπιστικές επιστήμες, άγεται και φέρεται από την οικονομία, δικαιώνοντας την προφητική ρήση του Μαξ Βέμπερ, ότι η ανθρωπότητα έχει περάσει από την οικονομία της σωτηρίας στη σωτηρία της οικονομίας. Εστιάζει στον ανταγωνισμό, την απορρύθμιση, τη μεγέθυνση, την αύξηση του ΑΕΠ, ενώ σε περίπτωση κρίσης, στη μονόπλευρη λιτότητα, δηλ. τις λαϊκές θυσίες, σαν αυτές που βιώνουμε εδώ!

Όσον αφορά το ακανθώδες ζήτημα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, αναφέρει εύστοχα ότι αν και είναι αναγκαία, παραμένει, ωστόσο, απελπιστικά ανεπαρκής. Ειδικά όπου υπάρχει ισοπέδωση της πολιτικής σκέψης, αδιαφορία των πολιτών και συνακόλουθα αδυναμία αντιμετώπισης των μεγάλων προκλήσεων της πλανητικής εποχής μας, εκεί η δημοκρατία κυριολεκτικά αποστεώνεται.

Σε τοπικό επίπεδο απαιτείται συμμετοχική δημοκρατία με αφύπνιση και εγρήγορση ενεργών πολιτών. Αναφορικά με το τεράστιο μεταναστευτικό πρόβλημα, που προ πενταετίας δεν είχε προσλάβει τις σημερινές εκρηκτικές διαστάσεις, λόγω της μακρόχρονης σύρραξης στη Μέση Ανατολή, ο Μορέν βλέπει ότι στην Ευρώπη οι μετανάστες καθίστανται ολοένα και συχνότερα θύματα εθνικιστικών αναδιπλώσεων, που οξύνονται από την αβεβαιότητα για το αύριο, καταντώντας αποδιοπομπαίοι τράγοι.

Η επιθυμία των δημοσίων αρχών να δελεάσουν το ξενόφοβο εκλογικό τους σώμα οδηγεί στη λήψη σκληρών μέτρων καταπίεσης και απέλασης. Και καταλήγει με την ουτοπική πρότασή του για κατάργηση των απαγορεύσεων στα σύνορα, που θα εξαφάνιζε τη μαφία η οποία οργανώνει τη λαθρομετανάστευση, αφήνοντας τους ανθρώπους να κυκλοφορούν ελεύθερα, όπως τα εμπορεύματα και τα κεφάλαια.

Διερωτώμαι ποια θα ήταν η θέση του συγγραφέα σήμερα, σχετικά με τα θαλάσσια σύνορά μας στο Αιγαίο και όσα εκεί διαδραματίζονται με τη μαφία των δουλεμπόρων που μεσολαβούν ανενόχλητοι για τις θαλάσσιες μεταφορές, καταληστεύοντάς τους ανηλεώς, αλλά και τα χιλιάδες πτώματα που ξεβράζονται εκεί, σε συνδυασμό με την πληθώρα των ασφυκτικών προβλημάτων που βιώνει η χώρα μας, απ’ τα ερμητικά φραγμένα σύνορα βορείων γειτόνων κ.λπ. Ευρωπαϊκών χωρών, όντας ταυτόχρονα πειραματόζωο του νεοφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού παραληρήματος;

Στο θέμα του νερού, του πρωταρχικού δημόσιου αγαθού που σπανίζει όλο και περισσότερο, ο ΕΜ μιλά απερίφραστα και διεξοδικά: 1,50 δισεκατομμύριο άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση στο νερό, ενώ 2,40 δις. εξακολουθούν να ζουν χωρίς καμία πρόσβαση σε συνθήκες υγιεινής! Με μέση ημερήσια κατανάλωση νερού περί τα 50-100 λίτρα κατ’ άτομο, στις ΗΠΑ καταναλώνεται 600 λίτρα, ενώ στην Καλιφορνία ειδικά, 4.100 λίτρα!! Έτσι, περί το 2030, η λειψυδρία αναμένεται να πλήξει 3,90 δις. ανθρώπους (δηλ. περίπου τον μισό πληθυσμό της Γης-Πατρίδας μας), ποσοστό που στους BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα) ίσως ανέβει στο απίστευτο 80% των κατοίκων!!

Η ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών ύδρευσης δεν συνεπάγεται βελτίωση υπηρεσιών ή μείωση τιμών. Ιδιαίτερα στις φτωχές χώρες του Νότου οι τιμές ανεβαίνουν συνεχώς κατακόρυφα, όπως σε πόλεις στης Βολιβίας, των Φιλιππίνων και της Αργεντινής. Η διαφθορά ευνόησε τους πιο πλούσιους, ενώ τα χρέη των φτωχών χωρών αυξήθηκαν περαιτέρω. Η συλλογή και διαχείριση των υδάτων πρέπει να επανέλθει εν τω συνόλω της στη δημόσια σφαίρα!

Για τη μείωση, λοιπόν, των τεράστιων αυτών ανισοτήτων σε πλανητικό επίπεδο, ο ΕΜ προτείνει ευθαρσώς να μειωθούν δραστικά ή να διαγραφούν τα χρέη των φτωχών χωρών, ενώ παράλληλα να χορηγηθούν δωρεάν σ’ αυτές ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, φάρμακα και θεραπείες για τις πανδημίες, καθώς και αναγκαίες τροφές για τους λιμούς.

Στο 2ο Μέρος που αφορά Μεταρρυθμίσεις της σκέψης και της παιδείας, ο βαθυστόχαστος συγγραφέας προειδοποιεί ότι η κατάτμηση της γνώσης σε γνωστικούς κλάδους που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους, μας καθιστά ανίκανους να αντιληφθούμε τα θεμελιώδη καθολικά προβλήματα, καθώς η υπερεξειδίκευση σκίζει το περίπλοκο υφαντό της πραγματικότητας. Σ’ αυτό μάλιστα συμβάλλουν και οι περιορισμοί του αναγωγισμού, του δυισμού αλήθειας-ψεύδους, της γραμμικής αιτιότητας που αγνοεί τα κυκλώματα ανάδρασης και του μανιχαϊσμού καλού-κακού.

Η μεταρρύθμιση της γνώσης προϋποθέτει μια μεταρρύθμιση της σκέψης, ικανής να συνδέει, επιστημολογικά και αναστοχαστικά, τις επιμέρους γνώσεις με το όλον και αντιστρόφως, ενσωματώνοντας έτσι την αμφίδρομη πορεία μεταξύ τοπικού και οικουμενικού επιπέδου.

Στο 3ο Μέρος που αφορά Μεταρρυθμίσεις της κοινωνίας, ο ΕΜ αναφέρει μεταξύ άλλων ότι στα θέματα της ιατρικής επιστήμης, το ανθρώπινο όργανο είναι απομονωμένο από τον οργανισμό, που κι αυτός με τη σειρά του είναι απομονωμένος από τον ψυχισμό, γεγονότα που συνεπάγονται αμφιλογία θεραπειών και φαρμάκων.

Έτσι, τα φάρμακα της δυτικής ιατρικής, παρά την τοπική τους δραστικότητα, έχουν συχνά δευτερεύουσες ανεπιθύμητες παρενέργειες (τα κορτικοειδή αλλοιώνουν το πεπτικό σύστημα, τα αντιβιοτικά προκαλούν μυκητιάσεις ή αλλεργίες, ενώ η σωτήρια ασπιρίνη, αιμορραγίες). Τοιουτοτρόπως, παράλληλα με την κανονική ιατρική έχουν αναπτυχθεί διαφορετικά ρεύματα, όπως π.χ. η ομοιοπαθητική, ο κινέζικος βελονισμός που εισάγεται ήδη στα νοσοκομεία, κ.λπ., δηλαδή παρατηρείται πρόσφατα μια σύζευξη της δυτικής ιατρικής με ποικίλες παραδοσιακές εναλλακτικές θεραπευτικές πρακτικές της Ανατολής.

Στο θέμα της αστικής δόμησης, ο συγγραφέας, με βάση την πολυετή εμπειρία του στις περισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής, διαπιστώνει τη σταδιακή ανάδυση μιας διττής πόλης: αφενός κάποιων ζωνών με ραγδαία ανάπτυξη πολυτελών ξενοδοχείων, με επάρκεια υποδομών, νέων αυτοκινητοδρόμων και δικτύων, ταυτόχρονα με τον πολλαπλασιασμό νέων πολυτελών και προστατευόμενων συνοικιών, και αφετέρου μια συνεχή επέκταση των τενεκεδουπόλεων, όπου στοιβάζονται με συνθήκες απαράδεκτες εκατομμύρια εξαθλιωμένων ανθρώπων.
Θεωρεί ότι μια καλύτερη αστική ανάπτυξη, ενσωματωμένη στην κλίμακα μιας περιοχής δράσης, θα πρέπει να εντάσσεται στην πολύπλοκη δυναμική της πόλης, που λαμβάνει υπόψη τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ του όλου και των συνιστωσών του. Εξάλλου, στις χώρες αυτές το πεδίο των αρμοδιοτήτων των αιρετών αρχών σταδιακά διευρύνεται, ενώ η αναδυόμενη κοινωνία των πολιτών συμμετέχει ενεργά και ήδη αρχίζει να επιβάλλεται ως εταίρος χρηστής διακυβέρνησης, γεγονός που είναι λίαν ελπιδοφόρο και αισιόδοξο!

Συγκεκριμένα, κάποια πολεοδομικά συγκροτήματα, όπως της Μπογκοτά (Βολιβία) και της Κουριτίμπα (Βραζιλία), επέλεξαν να εντάξουν το σύστημα μεταφορών τους σ’ ένα δίκτυο λεωφορειοδρόμων, με χαμηλό εισιτήριο και αξιοπρεπέστατες αποδόσεις, λόγω αυστηρότατων και υποδειγματικών κυκλοφοριακών ρυθμίσεων εκ μέρους των δημοτικών αρχών, πράγμα μοναδικό ίσως στον κόσμο και παράδειγμα προς μίμηση.

Αναφέρει, στη συνέχεια, τη Στοκχόλμη ως Ευρωπαϊκό πρότυπο πράσινης πόλης που χρησιμοποιεί κατά 80% αστική θέρμανση, στηριζόμενη σε ανανεώσιμες ενέργειες κατά 70%, με απώτερο στόχο να μη χρησιμοποιεί πλέον ορυκτά καύσιμα μέχρι το 2050! Στην πόλη αυτή, το 95% του πληθυσμού ζει σε απόσταση το πολύ 300 μέτρων από χώρους πρασίνου, που συμβάλλουν έτσι στον καθαρισμό των υδάτων, μείωση του θορύβου, βιολογική ποικιλότητα και συνεπώς ευεξία των κατοίκων!

Εξάλλου, η θέσπιση αστικών διοδίων, κατόπιν δημοψηφίσματος το 2007, μείωσε την ατμοσφαιρική ρύπανση και ανέπτυξε καθαρές δημόσιες αστικές συγκοινωνίες (παράδειγμα προς μίμηση για μας).

Συνεχίζοντας με απαισιόδοξες διαπιστώσεις για την κρίση της γεωργίας, ειδικά στις μεγάλες χώρες, αναφέρει ότι ο καπιταλισμός, κινέζικος, βραζιλιάνικος ή ινδικός, ιδιοποιείται τα κοιτάσματα πρώτων υλών, όπως το κοβάλτιο, το λίθιο και τον βωξίτη, αφού ειδικά στον Νότο η γη έχει καταστεί αποδοτικό περιουσιακό στοιχείο για το χρηματιστηριακό κεφάλαιο. Αυτή η ακόρεστη εμπορευματοποίηση της γης με την αρπαγή του πλούτου και τις μισθώσεις, που κατέστη νόμιμη με ‘εθελοντικές’ συμβάσεις συναπτόμενες υπό άνισους οικονομικούς, τεχνολογικούς και νομικούς συσχετισμούς δυνάμεων, επιταχύνει με την εκμηχάνιση την ανεργία, την προλεταριοποίηση, τη μετανάστευση και τη μη αναστρέψιμη εξαφάνιση του μισού παγκόσμιου αγροτικού πληθυσμού και των γνώσεών του!
Ποιος είναι λοιπόν ο δρόμος για το αύριο; Με μια ριζοσπαστική πολιτική διατροφικής μεταρρύθμισης, θα μπορούσαμε να καλύψουμε τις διατροφικές ανάγκες του παγκόσμιου πληθυσμού με 1,50-2,00 δις. εκτάρια γης, εφόσον εγκαταλείψουμε το βορειοαμερικανικό και αργεντίνικο μοντέλο κρεατοφαγίας, αφού απαιτούνται 7 κιλά δημητριακών για ένα κιλό κρέας, τι στιγμή μάλιστα που η μέση ετήσια κατανάλωση κρέατος κατ’ άτομο αυξήθηκε παγκοσμίως από 25 κιλά το 1970 σε 38 κιλά το 2010!

Οι μεταρρυθμίσεις είναι, συνεπώς, αλληλένδετες: Η μεταρρύθμιση της γεωργίας προϋποθέτει την αλλαγή της διατροφικής συμπεριφοράς μας και συνακόλουθα της κατανάλωσης, δηλαδή εντέλει αποφασιστική μεταρρύθμιση της ζωής και της σκέψης μας. Άλλωστε, ο Μαρξ προέβλεψε πως ο καπιταλισμός δεν δημιουργεί μόνο έναν παραγωγό για τον καταναλωτή, αλλά ταυτόχρονα κι έναν καταναλωτή για τον παραγωγό. Ο σημερινός υπερκαταναλωτισμός, προϊόν και παραγωγός του δυτικού μας πολιτισμού, οικουμενοποιείται πλέον, με την ανάδυση των νέων μεσαίων τάξεων, στην Ασία, την Ινδονησία, τη Νότια Αμερική αλλά και την Αφρική.

Όσον αφορά τον καταναλωτικό εθισμό και την τοξικότητα μάς προτείνει ρηξικέλευθα μια ουσιαστική μεταρρύθμιση, η οποία θα συνίστατο στη διεθνή νομιμοποίηση, σε όλες τις χώρες, των παράνομων ναρκωτικών, που στο εξής θα πωλούνται στα φαρμακεία. Στην πραγματικότητα, η απαγόρευση ευνοεί τις μαφίες, απομονώνει τους ‘εξαρτημένους’, ενώ μετατρέπει κάποιους σε παραβάτες ή εγκληματίες για να εξασφαλίσουν τη δόση τους.

Αντίθετα, η φιλελευθεροποίηση, πιστεύει ο ΕΜ, θα καταργούσε την οικονομική και πολιτική δύναμη της μαφίας που γιγαντώθηκε και θα έθετε τέλος στην παραβατικότητα των ‘εξαρτημένων’, επανεντάσσοντάς τους στην κοινωνία. Διερωτώμαι βέβαια αν τα πράγματα είναι τόσο απλά…Στη συνέχεια περιγράφει γλαφυρά την τοξικότητα του αυτοκινήτου, ενώ λίγο πιο κάτω, όσα αναφέρει μας αφορούν άμεσα: μια οικονομική κρίση μπορεί, εξαιτίας των αναγκαίων περιορισμών, να βοηθήσει να απαλλαγούμε από τον υπερκαταναλωτισμό. Πόσο, άραγε, αυτό αληθεύει στον Nεοέλληνα;

Με παρρησία αναφέρει κατόπιν ιστορικά παραδείγματα δράσης – αντίδρασης στον χώρο της εργασίας. Στη Σοβιετική Ένωση λειτουργούσε ένα άκαμπτο σχέδιο, αποφασισμένο από τα πάνω. Αν αυτό εφαρμοζόταν αυστηρά, τίποτα δεν λειτουργούσε. Αλλά οι διευθυντές των επιχειρήσεων εξαπατούσαν, συντάσσοντας ψεύτικες εκθέσεις, ενώ συνεννοούνταν μεταξύ τους ανταλλάσσοντας υπηρεσίες και προϊόντα, τη στιγμή που οι εργάτες τα βόλευαν, παραβιάζοντας ωράρια, απουσιάζοντας παράνομα και προβαίνοντας σε λαθροχειρίες…

Χάρη σ’ αυτή την αναρχία όμως το σύστημα λειτουργούσε. Η ευταξία της ανθρώπινης οργάνωσης έχει ανάγκη την αταξία. Υπάρχει λοιπόν κάποιο όριο πολυπλοκότητας, πέρα απ’ το οποίο αυτό που είναι αποδεκτό παύει να υφίσταται. Απ’ το 1990, ωστόσο, η ορμητικότητα του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και η αδυναμία των αριστερών κομμάτων και συνδικάτων να αναχαιτίσουν την εκμετάλλευση των εργατών -κομβικό σημείο του σοσιαλισμού, κομμουνισμού και αναρχισμού- οδήγησαν σε μια νέα εκμετάλλευση, βασισμένη σε κριτήρια αποδοτικότητας, παραγωγικότητας, απολαβών και ανταγωνιστικότητας: δηλαδή μια καρικατούρα του συναγωνισμού!

Στο σημείο αυτό, ο ΕΜ τολμά να προτείνει μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση σε πλανητικό επίπεδο, ζητώντας γενίκευση του ελέγχου των πολυεθνικών με διεθνείς συμφωνίες-πλαίσιο ανάμεσα σε μια Διεθνή Συνδικαλιστική Ομοσπονδία και τη διεύθυνση κάθε δεδομένης επιχείρησης, ούτως ώστε οι πολυεθνικές να τηρούν κοινούς κανόνες στις χώρες που εγκαθίστανται, ιδιαίτερα σε ό, τι αφορά τα δικαιώματα του συνεταιρίζεσθαι και του διαπραγματεύεσθαι.

Στο 4ο και τελευταίο Μέρος του έργου με τις Μεταρρυθμίσεις της ζωής, ο συγγραφέας εστιάζει στην ανάγκη του Σωκρατικού ‘γνώθι σαυτόν’ και στον δρόμο της ηθικής μας μεταρρύθμισης και αυτοεξέτασης, που μας επιτρέπει να ενσωματώσουμε το βλέμμα των άλλων σε μια διαρκή προσπάθεια να κατανοήσουμε τον εαυτό μας, με τις ανεπάρκειες, τα κενά και τις αδυναμίες μας. Η διαρκής αυτοεξέταση, σε συνδυασμό με την ικανότητα κατανόησης του περιβάλλοντός μας, είναι απόρροια ουσιαστικής μεταρρύθμισης της παιδείας και της ζωής μας, ενώπιον του κοινού μας πεπρωμένου, ως συμπολιτών της Γης-Πατρίδας μας!

Αναφερόμενος εν συνεχεία σε κάποιες σημερινές οικογένειες, παρατηρεί ότι ακόμη και στην περίπτωση της παρένθετης μητέρας, της ανώνυμης δωρεάς σπέρματος, της απουσίας πραγματικού πατέρα ή μητέρας, υφίσταται θεμελιώδης ανάγκη για έναν πατέρα, μια μητέρα και μια οικογένεια. Τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια και των δύο φύλων αναλαμβάνουν πλήρως, ατομικά ή ταυτόχρονα, την ιδιότητα του πατέρα και της μητέρας.

Συμπερασματικά, αναφέρει ότι υπάρχουν στον άνθρωπο, όπως και σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία, αναγεννητικές ή γενετικές αρετές σε αδράνεια ή αναστολή. Το γεγονός ότι όλα τα μεγάλα κινήματα αλλαγής ξεκινούν πάντα, ακόμη και στις πιο αποστεωμένες και στάσιμες κοινωνίες, με τρόπο περιθωριακό, αποκλίνοντα, ταπεινό, δείχνει πως οι δημιουργικές καινοτομίες είναι πάντα κι παντού εφικτές. Άλλωστε, η κρίση εγείρει μεν υφεσιακές και διαλυτικές δυνάμεις, ταυτόχρονα όμως αφυπνίζει τις γενετικές – δημιουργικές δυνάμεις του ανθρώπου. Η ελπίδα, όμως, αυτή γίνεται ψευδαίσθηση αν αγνοήσουμε το γεγονός ότι όσα δεν αναγεννιούνται, εκφυλίζονται. Όπως κάθε έμβιο ον, όπως κάθε ανθρώπινο ον, τα νέα μονοπάτια υπόκεινται σε φθορά, κατάπτωση, αποστέωση. Η συνεχής επίγνωση αυτού του γεγονότος έχει υψίστη σημασία.

Ο παλαίμαχος συγγραφέας διερωτάται εντέλει: πώς να μην εκφράσουμε απορία και θαυμασμό για τον Μέγα Αλέξανδρο, τον Τζένγκις Χαν, τον Ταμερλάνο, τον Βούδα, τον Χριστό, τον Παύλο, τον Μωάμεθ, που άλλαξαν τον ρου της ιστορίας…Και για να μην παρεξηγηθεί ως ουτοπιστής, καταλήγει ως εξής: Γνωρίζουμε ότι δεν θα υπάρξει ποτέ τέλεια ανθρωπότητα. Ο κόσμος προέκυψε μέσα από ατέλειες. Δεν θα μπορούσε να δημιουργηθεί παρά μέσα από την αναπόφευκτη καταστροφική δύναμη του θανάτου. Εξάλλου, δεν μπορούμε να φανταστούμε τον κόσμο μας χωρίς τη δυνατότητα της τρέλας, ούτε να εξαλείψουμε τη διαλογική σχέση ανάμεσα στο εγωκεντρικό λογισμικό και το κοινοτικό/αλτρουιστικό λογισμικό που μας χαρακτηρίζει. Η ανθρώπινη περιπέτεια θα παραμείνει, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, μια περιπέτεια γεμάτη τυχαιότητες. Το ανθρώπινο μέλλον βρίθει από αβεβαιότητες και άγνωστες παραμέτρους. Ακόμα πάντως και στην περίπτωση του χειρότερου σεναρίου για το αύριο, όλα θα μπορούσαν κάλλιστα να ξαναρχίσουν για τους επιζήσαντες, θεραπευμένους (ποιος ξέρει;) απ’ τις ανεπάρκειες, την άγνοια και την ακατανοησία μας. Ίσως να ξετρυπώσουν, κάπου μες στα ερείπια κάποιας βιβλιοθήκης, το μήνυμα που θα τους ξαναδώσει ελπίδα και θάρρος!

Στις 365 σελίδες του πονήματος συγκεφαλαιώνονται βιώματα εννέα και πλέον δεκαετιών μιας μεγάλης πνευματικής μορφής, με τους οραματισμούς της και τις προοπτικές για το αύριο. Το καθετί βέβαια είναι στο χέρι μας, εφόσον όμως το ενστερνιστούμε και παλέψουμε γι’ αυτό. Τα οράματα αυτά, όσο ουτοπικά κι αν μας φαίνονται, μας αφυπνίζουν και μας συνεγείρουν να σκεφτούμε και να δράσουμε πριν να φτάσει ο κόμπος στο χτένι!