Η πολιτιστική κληρονομιά της μαστίχας

Μια ιστορία πόνου είναι η μαστίχα από την αρχή της, από τότε που, σύμφωνα με την παράδοση, ο Αγιος Ισίδωρος, καταδιωκόμενος από τους χριστιανομάχους κατέφυγε κάτω από ένα μαστιχόδεντρο για να προστατευτεί. Οι διώκτες του τον ανακάλυψαν, τον σκότωσαν και τον διαμέλισαν. Με τα χτυπήματά τους όμως πλήγωσαν και τον κορμό του δέντρου και το δέντρο έχυσε δάκρυα. Μονάχα στα νοτιόχωρα της Χίου δακρύζει ο σχίνος, στα είκοσι τέσσερα μαστιχοχώρια όπου ευδοκιμεί και εκκρίνει την ευωδιαστή ρητίνη η ποικιλία pistacia lentiscus Chia.

Μια ιστορία πόνου είναι η επίμοχθη καλλιέργεια του σχίνου και η συλλογή της μαστίχας, όπως αποτυπώνεται στο λεξιλόγιο των ντόπιων. Κεντάνε, πληγώνουν ή τραυματίζουν τον σχίνο οι καλλιεργητές, κι εκείνος επουλώνει τις πληγές του δακρύζοντας πάνω στις μπαμπακούδες, τους κεφαλόδεσμους ανδρών και γυναικών.

Μια ιστορία πόνου είναι το κατ’ επανάληψη ταχτάρισμα της μαστίχας σε χοντρά και ψιλά κόσκινα για να φύγουν φύλλα και χώμα, από γυναίκες καθισμένες σε χαμηλά σκαμνιά, παγκέτια… κι ύστερα πλύσιμο, στέγνωμα σε λευκά σεντόνια και, μόλις έρθει το φθινόπωρο και κρυώσει ο καιρός, οι Χιώτισσες, σε παρέες, τσιμπούν το μαστίχι, ώρες ατέρμονες, για να απομακρύνουν τις ξένες ύλες που έχουν παραμείνει κολλημένες στους κόκκους.

«Δεν θέλω να δουλεύεις στους σχίνους, τους σχίνους να κεντάς / για μια οκά μαστίχα, μικρούλα μου, τα νιάτα σου να φας» τραγουδά η γερόντισσα Μαριάνθη από τα Μεστά σε ένα πονεμένο τραγούδι της μαστίχας. «Να ξεραθούν οι σχίνοι, να γίνουν ρημαδιό / στο κέντημα του σχίνου, μικρούλα μου, να μη σε ξαναδώ». Η κατάρα εκφράζει πόνο αλλά τη φωνή της γερόντισσας θερμαίνει και η γλύκα της συντροφικότητας, της κοινής εργασίας με τις μανάδες και τις αδερφές, τις κουμπάρες και τις φίλες, τις συντρόφισσες, και η περηφάνια της Χιώτισσας για το προϊόν του τόπου της που δεν βγάζει τόπος άλλος κανείς.

Εξαγώγιμο προϊόν και πηγή πλούτου για τους εκάστοτε κυρίαρχους της Χίου, η μαστίχα ήταν μονοπώλιο του βυζαντινού αυτοκράτορα που είχε παραχωρήσει δικαιώματα στη Νέα Μονή της Χίου, η οποία είχε αναπτύξει την παραγωγή και την εκμετάλλευση της μαστίχας, με φυτείες στα νοτιόχωρα. Βενετοί, Γενοβέζοι, Οθωμανοί εποφθαλμιούν το νησί όχι μονάχα για την κεντρική του θέση στον χάρτη της ναυτιλίας και του εμπορίου, αλλά και για τη μοναδική μαστίχα του.

Το παν είναι ποιος διαχειρίζεται τη μαστίχα, ποιος έχει το μονοπώλιο. Στην παραδοσιακή κοινωνία των νοτιόχωρων, οι καλλιεργητές δεν επιτρέπεται να την εκμεταλλευθούν. Οι κανόνες που ρυθμίζουν το μονοπώλιο της μαστίχας στη μακραίωνη ιστορία της μαστίχας δημιουργούν θρύλους και δεισιδαιμονίες που έχουν επιβιώσει ως τις μέρες μας: «Δεν το τρώγαμε το μαστίχι», είναι η προφορική μαρτυρία μιας γερόντισσας, «μας είπαν πως ήταν σαν να τρώμε του νεκρού τα κόκαλα».

Στα χρόνια της επιτροπείας της γενοβέζικης οικογένειας Ζακαρία (1304-1329), ο Μπενεντέτο Ζακαρία, που συστηματοποίησε την παραγωγή της μαστίχας και την εμπορία της, απελευθέρωσε τους παροίκους και θέσπισε το σύστημα των αποτρίτων, επιτρέποντας στους καλλιεργητές να κατέχουν το ένα τρίτο των κτημάτων που καλλιεργούσαν έως τότε.

Οταν καταλαμβάνουν το 1566 οι Οθωμανοί το νησί, νέο διοικητικό φορολογικό σύστημα εκχωρεί σημαντικά προνόμια και απαλλαγές (ελευθερία άσκησης θρησκευτικών καθηκόντων, απαγόρευση παιδομαζώματος) έναντι απόδοσης σταθερής ποσότητας μαστίχας στον Αγά (Εμίνη) της Μαστίχας. Είναι μια περίοδος της ιστορίας της μαστίχας που διασώζεται στο αποκριάτικο αναπαραστατικό έθιμο του «Αγά» που τελείται ακόμη και σήμερα στα νοτιόχωρα της Χίου. Η μαστίχα προσφέρεται ως κέρασμα σε ειδικά σκεύη, τα σακιζλίκ, εντάσσεται ως υλικό στις συνταγές της πρώτης οθωμανικής έκδοσης μαγειρικής, του Καταφυγίου των μαγείρων (1844).

Ιστορία αγροτικής οικονομίας, ιστορία κοινωνική, ιστορία της γεύσης αλλά και ιστορία της οικονομίας, του εμπορίου και της βιομηχανίας, η διαδρομή της μαστίχας στον χρόνο και στον τόπο των νοτιόχωρων της Χίου αποτυπώνεται στο Μουσείο Μαστίχας Χίου, το οποίο εγκαινιάστηκε το Σάββατο 11 Ιουνίου από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ. Πρ. Παυλόπουλο.

Στο όγδοο μουσείο του Δικτύου Θεματικών Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ), στον δρόμο από την πόλη της Χίου προς το Πυργί, ηχογραφημένα παραδοσιακά τραγούδια, φωτογραφίες αρχείου, ντοκιμαντέρ και βιντεοσκοπημένες μαρτυρίες αναδεικνύουν την αειφορία της παραδοσιακής καλλιέργειας της μαστίχας. Μεσαιωνικοί χάρτες και αρχιτεκτονικά σχέδια, μακέτες και γκραβούρες εικονογραφούν τη σχέση της μαστίχας με τον τόπο και τον τρόπο με τον οποίο καθόρισε την αρχιτεκτονική των οικισμών των καλλιεργητών.

Φορεσιές και εργαλεία δουλειάς, διακοσμητικά και χρηστικά αντικείμενα που σχετίζονται με τη μαστίχα, όπως τα μπουρμπουλάκια (πήλινα τοπικά σκεύη μέσα στα οποία προσφέρεται η μαστίχα ως δώρο), αφηγούνται τη ζωή κοινωνιών που στη διάρκεια αιώνων οργανώνονται γύρω από τη μαστίχα.

Καζάνια για την απόσταξη του μαστιχέλαιου, κύλινδροι για τη διαμόρφωση του φύλλου της μαστίχας, δίδυμες συστοιχίες ηλεκτρονικών κουφιετιέρων και άλλα αυθεντικά παλιά εργοστασιακά μηχανήματα –που επισκευάστηκαν με γνώση ώστε να μπορούν να τεθούν σε λειτουργία -, διαφημιστικές αφίσες, εμπορική αλληλογραφία, μια εκτυπωτική μηχανή κουτιών συσκευασίας τσίχλας, αυθεντικές ιστορικές συσκευασίες και ένας χάρτης με την εμπορική διασπορά της ελληνικής μαστίχας στον κόσμο αφηγούνται την παραγωγική ιστορία της επεξεργασίας της μαστίχας, την πορεία προς την ίδρυση συνεταιρισμών, την ίδρυση της Ενωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου και του εργοστασίου της.

Οι χρήσεις της μαστίχας σε αιθέρια έλαια και αρωματικά κεριά, τρόφιμα, καλλυντικά και φάρμακα, προβάλλουν μέσα σε κομψές προθήκες, απέναντι σε υπολογιστές στους οποίους πολυμεσικές εφαρμογές αναδεικνύουν τη διαμόρφωση του τοπίου της μαστίχας στον ιστορικό χρόνο και στον δομημένο χώρο.

Υπάρχει πρόβλεψη για εκπαιδευτικά σεμινάρια σε έναν χώρο που μυρίζει μαστίχα. Βγαίνοντας από το μουσείο, στον μικρό μαστιχώνα που περιβάλλει το κτίριο, άνθρωποι-γλυπτά κρυμμένοι ανάμεσα στους σχίνους σε μια υπαίθρια έκθεση σχολιάζουν διακριτικά τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση στα Μαστιχοχώρια. Είναι η στιγμή που ανοίγεις το κουτάκι της ΕΛΜΑ και βάζεις στο στόμα σου ένα κουφετάκι τσίχλας.

ΤΟ ΕΡΓΟ
Το Μουσείο Μαστίχας Χίου. Υλοποιήθηκε από το ΠΙΟΠ, με τη συνεργασία της Ενωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, του υπουργείου Οικονομίας, Ανάπτυξης και Τουρισμού, του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, και του Δήμου Χίου. Το έργο εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα» ΕΠΑΝ ΙΙ στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013 και συγχρηματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης.