Ενα ταξίδι στο Αϊβαλί και στον χρόνο

Από την πρώτη σελίδα σε αρπάζει από το μανίκι. «Δεν υπάρχει αλληλουχία γεγονότων τόσο περίπλοκη που να μην μπορεί να ερμηνευτεί με απλά σκίτσα. Και πράγματι τα σκίτσα είναι συχνά ο ιδανικός τρόπος να απεικονίζονται η περιπλοκότητα και το παράδοξο. Κατά μία έννοια τα «απλά σκίτσα» είναι ο τρόπος με τον οποίο βιώνουμε τη ζωή». Οταν την εισαγωγή στο βιβλίο σου υπογράφει ο Μπρους Κλαρκ, συγγραφέας του εξαιρετικού «Δυο φορές ξένος –Οι μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Ελλάδα και την Τουρκία» (εκδόσεις Ποταμός), αυτό σημαίνει ότι μάλλον έχεις κάνει ψύχραιμη διαχείριση των ιστορικών δεδομένων και μαρτυριών που αφορούν εθνικές πληγές όπως η Μικρασιατική Καταστροφή και οι συνέπειες της αναγκαστικής ανταλλαγής πληθυσμών με τη Συνθήκη της Λωζάννης.

Το graphic novel «Αϊβαλί» (εκδόσεις Κέδρος) του κομίστα και γελοιογράφου ο οποίος μας είναι γνωστός με το ψευδώνυμο Soloup έχει σαφέστατα προσανατολισμό προς την πλουραλιστική κατεύθυνση της «σχολής Κλαρκ». Στις σελίδες του ξεδιπλώνει την ιστορία της μικρασιατικής πόλης, της πάλαι ποτέ αμιγώς ελληνικής. Από τις εικόνες με τα γλέντια των κατοίκων με αρχαιοελληνικές στολές στις Απόκριες ως τη σημερινή, τουριστική εικόνα της πόλης που λέγεται πλέον Ayvalik, ο Soloup ανατρέχει σε αθέατες ιστορίες από τον βίαιο ξεριζωμό των Ελλήνων και την αναγκαστική εγκατάσταση των Τουρκοκρητικών από το νησί της Κρήτης στα παράλια της Μικράς Ασίας. Ο Soloup αφιέρωσε χρόνο, ξεφύλλισε βιβλία και βυθίστηκε σε αρχεία όπως του ΕΛΙΑ, το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος και αυτό της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης της Μυτιλήνης, για να εστιάσει στις απόψεις συγγραφέων προκειμένου να καθρεφτιστούν και οι δύο εθνικές προσεγγίσεις. Για τα τέσσερα βασικά κεφάλαια του βιβλίου του άντλησε υλικό από τον Φώτη Κόντογλου και το βιβλίο του «Αϊβαλί, η πατρίδα μου» (εκδόσεις Αγκυρα), τις μαρτυρίες του Ηλία Βενέζη, συγκεκριμένα από τα βιβλία του «Το Νούμερο 31328» και το «Μικρασία Χαίρε» (και τα δύο από το Βιβλιοπωλείον της Εστίας), όπου παραθέτει αυτούσια τις εμπειρίες της αδελφής του Αγάπης Βενέζη-Μολυβιάτη, αλλά και από «Τα παιδιά του πολέμου –Από την Κρήτη στο Αϊβαλί» (εκδόσεις Ωμέγα) του Αχμέτ Γιορουλμάζ, ενός Τουρκοκρητικού δεύτερης γενιάς ο οποίος γεννήθηκε στο Ayvalik.

Τη δουλειά του Soloup θα τη γνωρίζετε από τα κόμικ βιβλία του όπως τον «Μήτσο Κυκλάμινο» και κυρίως από τα σκίτσα του σε εφημερίδες. Τέως συνεργάτης του «Βήματος» και νυν της εφημερίδας «Το Ποντίκι», αν μπορούσε να συνοψίσει το βιβλίο των 448 σελίδων σε μια γελοιογραφία, δεν θα σκιτσάριζε κάτι τραγελαφικό ή καυστικό, όπως συνηθίζει, αλλά «τον σκιτσογράφο παιδί να ξεκλειδώνει ένα μικρό μπαουλάκι και από μέσα να ξεπηδούν οι δύο γιαγιάδες του». Ο μικρασιατικής καταγωγής Soloup δεν βρέθηκε τυχαία στο καραβάκι που τον οδηγούσε σε μια μονοήμερη εκδρομή από τη Μυτιλήνη στο Αϊβαλί. Ούτε ήταν σύμπτωση ότι κρατούσε το «Αϊβαλί, η πατρίδα μου» του Κόντογλου στα χέρια. Αυτό που ήταν απρόσμενο ήταν ότι αυτές οι ιστορίες τον κυρίεψαν, έγιναν «έμμονη ιδέα, κάτι σαν πυρετός που συνεχίστηκε για μήνες μέχρι να καταλήξω σε ένα πιο στέρεο σενάριο. Και οι αφηγήσεις του Κόντογλου και του Βενέζη ήταν τόσο συγκλονιστικές ώστε με παρέσυραν κι εμένα σε ένα ξεγύμνωμα ψυχής. Σε μια αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ως εγγόνι προσφύγων και από τις δύο φαμελιές».

Στο βιβλίο υπάρχει παράρτημα με τις φωτογραφίες των παππούδων προσφύγων οι οποίες ταιριάζουν με το ρεαλιστικό, πιο φωτογραφικό ύφος που υιοθετεί στα σκίτσα της συγκεκριμένης δουλειάς ο Soloup. Τις σελίδες διατρέχει βεβαίως και η εικαστική αισθητική του Κόντογλου. «Ο Κόντογλου είναι πνεύμα τόσο του λόγου όσο και της εικόνας. Αυτό το στοιχείο θα ήταν κρίμα να μην αναδειχθεί» εξηγεί ο Soloup. «Ετσι, για τις δικές του αφηγήσεις ανέτρεξα τόσο στους βυζαντινότροπους πίνακές του όσο και σε σχέδια από κάποια βιβλία του. Ειδικότερα στο «Αϊβαλί, η πατρίδα μου» και στον «Αστρολάβο». Για να πλησιάσω μάλιστα την ιδιαίτερη μανιέρα του, κάποιες σελίδες ξανασχεδιάστηκαν ακόμη και τέσσερις φορές. Τίποτα δεν έγινε στην τύχη. Τα υπόλοιπα σκίτσα στηρίζονται τόσο σε έρευνα αρχείων όσο και σε φωτογραφίες της εποχής, σε παλιές καρτ ποστάλ, σε εικόνες πλοίων, ενδυμασιών, στρατιωτικών στολών κ.τ.λ. Χρειάστηκε ακόμη να γίνουν τέσσερα ταξίδια στο Ayvalik για να φωτογραφίσω συγκεκριμένα σημεία, όπως ας πούμε το σπίτι του Βενέζη που στέκει και σήμερα στη θέση του με ελάχιστες παρεμβάσεις». Πρόκειται για υλικό που θα εκτεθεί στο κοινό σε μια έκθεση που θα διοργανωθεί στο Μουσείο Μπενάκη στις αρχές Φεβρουαρίου.

Ωστόσο, τι παραπάνω προσθέτει το «Αϊβαλί» σε σχέση με τα επί μέρους κομμάτια που το απαρτίζουν; «Το πάντρεμα σκίτσου και εικόνας είναι το δυνατό σημείο των κόμικς. Μπορούν, αν το επιδιώξουν, να ισορροπήσουν ανάμεσα στον πολιτισμό του λόγου και στον πολιτισμό του θεάματος αγγίζοντας διαφορετικές γενιές και κουλτούρες» εξηγεί. «Κάτι τέτοιο φαίνεται πως συμβαίνει με το «Αϊβαλί» αφού, όπως μου γράφουν αρκετοί, από τη στιγμή που το βιβλίο μπαίνει στο σπίτι, το διεκδικούν τόσο οι παππούδες όσο και τα εγγόνια! Παρ’ όλα αυτά, δεν προσπάθησα εδώ να αντικαταστήσω ή να κάνω… «εικονογραφημένα» τα εξαιρετικά βιβλία στα οποία αναφέρομαι. Είναι άλλωστε τόσο ακέραια από μόνα τους. Αντίθετα, επιχείρησα να βάλω πλάι-πλάι μαρτυρίες σαν σε παζλ, αφού όλες τους είναι θραύσματα από την ίδια έκρηξη! Την Καταστροφή του ’22 και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Σκέφτηκα πως έτσι θα άρχιζε να σχηματίζεται κάτι πολύ μεγαλύτερο που φτάνει ως και τις ημέρες μας. Γιατί ο εθνικισμός, η μισαλλοδοξία, το τυφλό μίσος, όπως βλέπουμε, είναι δυστυχώς και σήμερα εδώ».

πότε & πού:

«Soloup. Αϊβαλί: Ενα ταξίδι στον χρόνο», σε επιμέλεια του Διεθνούς Φεστιβάλ Κόμικς Αθήνας, στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς, από τις 10/2 ως τις 8/3