«Διαθλάσεις ενός Μύθου» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης εγκαινιάστηκε την Πέμπτη 13 Νοεμβρίου 2014 η έκθεση «Διαθλάσεις ενός Μύθου» της Ξανθίππης Σκαρπιά-Χόιπελ, ομότιμης καθηγήτριας της Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ και προέδρου του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.

Η Χόιπελ παρουσιάζει μια σειρά συνθέσεις ζωγραφικής με ενιαία θεματική στην οποία δίνει τον τίτλο «Διαθλάσεις ενός Μύθου» και μύθος ο Παράδεισος.

1. Ο Παράδεισος της Βίβλου έχει πρωτόπλαστους. Ο Παράδεισος της Χόιπελ έχει εραστές. Στη διαχρονία της τέχνης τα σώματα των πρωτόπλαστων συνήθως παριστάνονται εξιδανικευτικά ή φυσιοκρατικά σαν αρχαία αγάλματα. Οι μοντερνιστές βέβαια το άλλαξαν αυτό από τα τέλη ακόμα του 19ου αιώνα ως σήμερα, εισάγοντας, ανάμεσα σε άλλα, και το στοιχείο του ερωτισμού. Οπότε οι πρωτόπλαστοι ως απεικόνιση πέρασαν από την εποχή της αθωότητας στην εποχή της έκστασης. Σε αυτήν τους συλλαμβάνει η Χόιπελ. Τους ζωγραφίζει με τη σωματική αισιοδοξία του νεανικού τους αισθησιασμού, τους ταυτίζει συνθετικά σε ερωτικά συμπλέγματα που τονίζονται από πλακάτες χρωματικές ενότητες, σαν τις πρωτογονικές των σωμάτων του Γκογκέν από τις νότιες θάλασσες.

2. Ο Παράδεισος είναι από τις πιο οικείες έννοιες του πολιτισμού, και όλοι όσοι τον έχουν επινοήσει μας δείχνουν ο καθένας τη δική του εκδοχή. Η καλλιτέχνις χρησιμοποιεί τα μυθοπλαστικά στερεότυπα του θέματος ως πλαίσιο της αφήγησής της: άνδρας, γυναίκα, όφις, βλάστηση. Αλλά δεν μένει μόνο σε αυτά. Από αυτά προχωρεί στο επόμενο βήμα, το οποίο μπορεί να αναδείξει την υποκειμενική ιδέα του Παραδείσου αποκαλύπτοντας πτυχές του εσωτερικού βίου του καλλιτέχνη. Αλλωστε, όλες οι αφηγήσεις του Παραδείσου είναι ο Παράδεισος του αφηγητή τους.

3. Στον Παράδεισο της Χόιπελ οι στροφές του κινητήρα, το «ρελαντί», είναι ψηλά: τα χρώματα είναι επιθετικά, επεξεργασμένα, ώστε αντιθέσεις και μεταπτώσεις να υπογραμμίζουν την παρουσία τους, φορτισμένα. Από κοντά και τα σχήματα των πρωταγωνιστών: περίκλειστα σε σκληρά περιγράμματα, με τολμηρά περιεσκεμμένες παραμορφώσεις, με επίπεδη απεικόνιση, με πρωτογονισμό στα χαρακτηριστικά. Στα τοπία οργιάζει η φύση: φυτά, φυλλώματα, φυλλωσιές εντείνουν τον ερωτισμό που αναδίδουν οι φιγούρες. Εναλλάσσονται ως φυσικό περιβάλλον από έργο σε έργο με σχήματα αφηρημένα που εισβάλλουν στη σύνθεση με διαγώνια ορμητικότητα σαν δυναμικά μοτίβα μεταζωγραφικής αφαίρεσης.

4. Εγινε, ήδη, φανερό από την εισήγησή μου ότι ο Παράδεισος της Χόιπελ κρατάει αποστάσεις από τον βιβλικό με τους ηθικολογικούς συμβολισμούς του καλού και του κακού, της εντολής και της υπακοής, της παράβασης και της τιμωρίας. Μονάχα αυτό το τελευταίο δίπολο εκπροσωπείται με μόλις δύο τίτλους σε ένα σύνολο συνθέσεων που ξεπερνάει τις 40. Και μάλιστα με δραστικά χαμηλωμένη τη θερμοκρασία έναντι των άλλων, αφού τα δύο αυτά έργα, με τους τίτλους «Εξωση» και «Πτώση», έχουν μια μάλλον παιγνιώδη, κομψογραφική, σχεδόν διακοσμητική, εικονογραφική απόδοση που πιο πολύ παραπέμπει σε ακροβατικές φαντασμαγορίες παρά σε τραγικά βιβλικά γκραν φινάλε. Αν πρέπει να χαρακτηρίσω τον μύθο αυτού του Παραδείσου θα τον πω παγανιστικό, πέρα όμως από τέτοιες δασκαλίστικες ταξινομήσεις θα τον αντιλαμβανόμουν ως μια ευτοπία, χωρίς το δίπολο του καλού και του κακού αλλά, σίγουρα, με το δικό του πλούσιο πλέγμα συμβολισμών. Θα δείτε, λ.χ., τον όφι ζωγραφισμένο ως τρυφερό παρακολούθημα της Εύας, σχεδόν σαν pet ή σαν φύλακα της οικιακής γαλήνης, σύμβολο χθόνιο και ευφρόσυνο, σύμμετρο της παγανιστικής μυθικής σκέψης. Θα σημειώσετε τους συμβολισμούς της διπλής και τριπλής Εύας, των πολλαπλών μήλων, του Αδάμ σπορέα της Εύας. Θα δείτε την Εύα σε καταιγισμό από πεταλούδες και χρυσαλλίδες, την Εύα μέσα σε ευφρόσυνους μηλεώνες, τις ομαδικές πόζες Αδάμ, Εύας, όφεως και μήλου σε, αν όχι παρωδίες, παιγνιώδεις, πάντως, αναφορές σε οικογενειακές φωτογραφίες, θα δείτε μεταφορές ρόλων μέσα από μετατοπίσεις μοτίβων με το υπόρρητο χιούμορ μιας Ξανθίππης στα κέφια της. Και πλήθος άλλους συμβολισμούς που αν ψάξετε θα τους βρείτε. Ολοι απευθύνονται προς ανάγνωση, συγκεκριμενοποίηση, μεταφορά και ερμηνεία από του καθενός μας τον ξεχωριστό ψυχολογικό προσανατολισμό.

5. Ο Παράδεισος της Ξανθίππης είναι τέκνο της εποχής μας. Μιλάει τη γλώσσα της χειρωνακτικής τεχνουργίας και χρησιμοποιεί παράλληλα την αρωγή της τεχνολογίας. Κάποια από τα μοτίβα που φτιάχνει με το χέρι τα υποβάλλει σε ηλεκτρονική επεξεργασία. Εκτυπώνει το αποτέλεσμα προκειμένου να το υποβάλει εκ νέου σε χειρονομιακή επεξεργασία ώστε να πετύχει τις εντυπώσεις που επιδιώκει. Τα πολυσύνθετα εφέ της Ξανθίππης κρυσταλλώνουν την ψυχική της ευφορία. Εξάλλου αγωνίζεται σε όλα τα επίπεδα για το παρόν και το μέλλον του πολιτιστικού θεσμού που εδώ και πολλά χρόνια στηρίζει το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.

Επιστρέφω, τελειώνοντας στη ζωγραφική και στη σημερινή έκθεση: Αν οι ευτοπίες προϋποθέτουν την ύπαρξη και των δυστοπικών τους ανάλογων αυτό είναι άλλο θέμα, άλλης, πιθανώς μελλοντικής, έκθεσης. Για την ώρα η Ξανθίππη μας καλεί στην ευωχία του Παραδείσου της. Ας την απολαύσουμε.

πότε & πού
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, έκθεση Ξανθίππης Χόιπελ «Διαθλάσεις ενός Μύθου» ως τις 12 Ιανουαρίου 2015.

Ο κ. Αντώνης Κωτίδης είναι καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσoφική Σχολή του ΑΠΘ.