Μια πιο έντονη αχλύ μυστηρίου έχει καλύψει το μνημείο στον λόφο Καστά μετά την αποκάλυψη του υπέροχου κεφαλιού σφίγγας μέσα στις επιχώσεις του τρίτου θαλάμου (τέταρτος χώρος, περιλαμβανομένης της εισόδου με τις σκάλες).

Οι ειδικοί μιλούν για σημαντικό εύρημα, υψηλής καλλιτεχνικής αξίας, που παράλληλα «δίνει» στοιχεία χρονολόγησής του. Η καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ κυρία Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου, μιλώντας στο «Βήμα», το προσδιορίζει στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και συγκεκριμένα μετά το 330 και ως το 320 π.Χ.

Όμως το ερώτημα που μένει μετέωρο και δημιουργεί έναν ακόμα γρίφο προς επίλυση είναι πώς το κεφάλι βρέθηκε σχεδόν 23 μέτρα μακρύτερα από την είσοδο, πολύ πίσω από τον κορμό της σφίγγας επί της οποίας ήταν ένθετο.

«Είναι ένα μυστήριο. Προφανώς μετακινήθηκε από ανθρώπινο χέρι» λέει στο «Βήμα» η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.

«Δεν ήταν εύκολο να πεταχτεί από μόνο του τόσο βαθιά στο εσωτερικό του τάφου. Μόνο σε σεισμούς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο, αλλά τότε καταρρέουν τοίχοι και υπάρχουν άλλες φθορές, ενώ εδώ υπάρχουν κλειστοί χώροι» εξηγεί.

Και προσθέτει: «Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν έχει σημαντική φθορά το κεφάλι της Σφίγγας. Μόνο η μύτη και τα χείλη είναι σπασμένα, συνήθη σημεία που φθείρονται με την πτώση των κεφαλών στο έδαφος».

Όλοι αναμένουν από τους ανσκαφείς να δώσουν τη δική τους εξήγηση με βάση τα στοιχεία που έχουν συλλέξει και τις εκτιμήσεις τους από την πορεία του ανασκαφικού έργου. Άλλωστε μένει να φανεί αν θα βρεθεί και το δεύτερο κεφάλι σφίγγας που λείπει.

Το μαρμάρινο κεφάλι, ύψους 60 εκατοστών, που εντοπίστηκε σε βάθος μόλις 15 εκατοστών από την επιφάνεια του κατωφλίου πίσω από τη σπασμένη θύρα στον τρίτο θάλαμο, ταυτίζεται και αποδίδεται στον κορμό της ανατολικής Σφίγγας, όπου ήταν ένθετο.

«Στρέφεται προς την είσοδο και φέρει πόλο. Στο κάτω μέρος του λαιμού σώζεται ακέραιη η διατομή της έδρασης στο σημείο ένθεσης στον κορμό της» σημειώνεται στην ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού που βγήκε εκτάκτως το βράδυ της Τρίτης.

Αναμένεται με ενδιαφέρον η προσέγγιση της επικεφαλής της ανασκαφής κυρίας Κατερίνας Περιστέρη σχετικά με το εύρημα. Αξίζει να σημειωθεί ωστόσο ότι τον περασμένο Αύγουστο, σε ερώτηση του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων (ΑΠΕ) εάν έχουν βρεθεί τα κεφάλια των σφιγγών, η αρχαιολόγος απάντησε αρνητικά, διευκρινίζοντας ότι «τα κεφάλια είναι ένθετα, άρα το πιθανότερο είναι να βρίσκονται πίσω».

Πάντως, η μέχρι σήμερα εικόνα για το μνημείο, όπως έχει αναδειχθεί από την ανασκαφή, οδηγεί τον καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ κ. Μιχάλη Τιβέριο να δηλώνει στο «Βήμα»: «Η παρουσία των τυμβωρύχων είναι εντονότατη, υπεράνω πάσης αμφιβολίας, μέχρι το σημείο αυτό που έχει φτάσει η ανασκαφή».

Σενάρια επί σεναρίων

Το βέβαιο είναι ότι η αποκάλυψη του μαρμάρινου κεφαλιού της σφίγγας δίνει τροφή για ποικίλα σενάρια. Φτάνουν ως τη συμβολική τοποθέτηση πίσω από τη θύρα των κεφαλών, ώστε να λειτουργήσουν «αποτρεπτικά» για τους ιερόσυλους (αποτροπαϊκός χαρακτήρας συμβολισμού) ή ακόμα και την εσκεμμένη αφαίρεσή τους από τους κατασκευαστές του μνημείου έπειτα από απόπειρα τυμβωρυχίας, για να δώσουν την εντύπωση στους επόμενους τυμβωρύχους ότι ο τάφος έχει συληθεί από… προηγούμενους.

Όμως σε αυτές τις περιπτώσεις αναζητείται μια πειστική απάντηση και για το πώς βρέθηκαν θραύσματα από τα φτερά των σφιγγών στις επιχωματώσεις τόσο στην είσοδο όσο και στον τρίτο θάλαμο, όπου εντοπίστηκε το κεφάλι της σφίγγας.

Η εκδοχή του σεισμού θα μπορούσε να έχει έρεισμα αλλά η απόσταση είναι μεγάλη για να κυλήσει το κεφάλι χωρίς να έχει έντονα στοιχεία καταστροφής.

Φράγματα και σύληση

Μια πιο συνθετική προσέγγιση κάνει ο αρχιτέκτων μηχανικός κ. Αθανάσιος Νακάσης, πρόεδρος του ελληνικού τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών ICOMOS και επίτιμος διευθυντής Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων. Απορρίπτει την περίπτωση να έχουν μεταφέρει το κεφάλι της σφίγγας τυμβωρύχοι στον τρίτο θάλαμο. «Οι τυμβωρύχοι κινούνται πάντα προς την έξοδο, δεν μεταφέρουν πράγματα προς τα μέσα» τονίζει. Εκτός και αν, όπως λέει στο «Βήμα», «μετέφεραν το κεφάλι για να διευκολυνθεί η μόχλευση των λίθων του νεκρικού θαλάμου (με λοστούς που ακουμπούσαν στο μάρμαρο αυτό, αυτό που κοινώς λέμε “φωτιά”)».

Θεωρεί ότι αφού το δάπεδο του τελευταίου θαλάμου είναι περίπου στο ίδιο επίπεδο με το δάπεδο του προηγούμενου θαλάμου δεν μπορεί ο «τάφος να μπαζώθηκε για την προστασία μιας τελευταίας ταφής στο νεκρικό θάλαμο». Υπήρχαν φράγματα, υπήρχαν τοίχοι για να εμποδίσουν τους τυμβωρύχους από εκείνους που κατασκεύασαν τον τάφο.

Εκτιμά ότι στην είσοδο, όπου υπήρχαν οι σφίγγες, τα κεφάλια που ήταν ένθετα αλλά και τα φτερά τους έπεσαν ή μετακινήθηκαν από τη θέση τους (είτε από επεμβάσεις τυμβωρύχων που τα παράτησαν είτε από άλλα αίτια).

Γιατί όμως να μπαζωθεί και ο θάλαμος που μπορεί να είναι ο νεκρικός; Δεν συνάδει με τα ταφικά ήθη να σκεπάζεται με χώμα και ο κυρίως θάλαμος, αν αυτός είναι ο τελευταίος χώρος;

Κλειδί, σύμφωνα με τον κ. Νακάση, είναι η αναφορά στο δελτίο Τύπου του ΥΠΠΟΑ σχετικά με το ότι αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα του μαρμάρινου κατωφλίου, το οποίο φέρει κυρτές βαθύνσεις για την ένθεση των μεταλλικών τροχιών που διευκολύνουν την κίνηση των μαρμάρινων θυροφύλλων. Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, ότι υπήρχαν «ροδιές», ίχνη από αυλακιές, που δημιουργεί το άνοιξε-κλείσε της θύρας, «προφανώς», όπως λέει, «γιατί υπήρχε πρόνοια να γίνουν περισσότερες της μίας ταφές».

Κατά την άποψή του, μπάζωσαν τον τάφο εκείνοι που ήθελαν να προστατεύσουν από τη σύληση την ταφή του τελευταίου νεκρού που τοποθετήθηκε εκεί.

Μαζί με τα μπάζα που μετέφεραν θα μπορούσαν να περιλαμβάνονται και τα κεφάλια των σφιγγών – όπως και τα θραύσματα των φτερών τους. Όπως σημειώνει, η παρέμβαση αυτή μπορεί να έγινε κατά τα ρωμαϊκά χρόνια, και εκείνοι που μπάζωσαν δεν ενδιαφέρονταν για την αποκατάσταση του μνημείου ώστε να τοποθετήσουν στη θέση τους τις σφίγγες, ούτε σέβονταν τον πρότερο νεκρό. Θυμίζει μάλιστα ότι στο άγαλμα του Μιλτιάδη στην Αθήνα οι Ρωμαίοι έξυσαν το όνομά του που ήταν πάνω στο άγαλμα και έγλυψαν άλλο όνομα…

Και συμπληρώνει στην επικοινωνία του με «Το Βήμα»: «Σε κάθε περίπτωση ο τάφος συλήθηκε τουλάχιστον δύο φορές. Οι πρώτοι πήραν τα πολύτιμα αντικείμενα. Οι επόμενοι έσπασαν τα δάπεδα (με το μωσαϊκό της αρπαγής της Περσεφόνης και του τελευταίου θαλάμου) ψάχνοντας για θησαυρούς. Επειδή δεν θα βρήκαν σπουδαία πράγματα, προέβησαν σε βανδαλισμούς και αφαίρεσαν ό,τι μεταλλικά στοιχεία έβρισκαν (τους οδηγούς από τις αυλακιές όπου έμπαιναν οι τροχοί των θυρών, τα ρόπτρα κ.ά. μεταλλικά στοιχεία των θυρών). Στον τελευταίο θάλαμο αναμένεται πλουσιότερη διακόσμηση. Τα αγάλματα (σφίγγες, Καρυάτιδες) κατασκευάστηκαν αλλού και μεταφέρθηκαν σχεδόν έτοιμα επί τόπου. Στο μωσαϊκό όμως ο καλλιτέχνης εργάστηκε επί τόπου. Αυτό αποτελεί μια ισχυρή ένδειξη για μωσαϊκό και στον νεκρικό θάλαμο, εκτός από άλλα διακοσμητικά μόνιμα στοιχεία, μια και τα πολύτιμα κινητά μάλλον έχουν συληθεί».

Σπουδαίο καλλιτεχνικό έργο το κεφάλι της σφίγγας

«Η επιφάνεια του κεφαλιού της σφίγγας είναι πολύ καλά διατηρημένη. Είναι μια ιδεαλιστική κεφαλή, μια γυναικεία μορφή με όλα τα χαρακτηριστικά που είχαν οι παραστάσεις των γυναικείων κεφαλών στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και ιδιαίτερα στην πραξιτέλεια και μεταπραξιτέλεια τέχνη» επισημαίνει η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.

Όπως περιγράφει, το σχήμα του προσώπου αλλά και τα μαλλιά που χωρίζονται στη μέση, δένονται με μια ταινία και κατευθύνονται προς τα πίσω με κυματισμούς· όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά που μας οδηγούν σε αυτό τον καλλιτεχνικό κύκλο. Το πίσω μέρος των μαλλιών πέφτει ελεύθερα και φέρεται στη μία μόνο πλευρά λόγω της στροφής που έχει το κεφάλι.

Στο σημείο αυτό διαπιστώνει μια καινοτομία. «Κανονικά θα περιμέναμε την εποχή αυτή να πιάνονται πίσω από τα αφτιά σε κότσο ή σε ένα είδος χοντρής πλεξίδας. Εδώ όμως είναι λυτά και αυτό είναι κάτι που σχετίζεται, προφανώς, με το ότι πρόκειται για δαιμονικά όντα. Με τα λυτά μαλλιά δηλώνεται ίσως το δαιμονικό στοιχείο των σφιγγών».

Καλλιτέχνης πρώτης κατηγορίας έχει φτιάξει τις σφίγγες

«Τα γλυπτά –Καρυάτιδες και σφίγγες– είναι, από ό,τι βλέπω στις φωτογραφίες, πρώτης ποιότητας. Θα ήθελα να τα δω από κοντά και καθαρισμένα, διότι τα αγάλματα των Καρυατίδων έχουν ιζήματα, στρώματα λευκών επικαθίσεων. Στο μέλλον θα μπορέσουμε να τα αξιολογήσουμε πιο σωστά» σημειώνει η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.

«Το κεφάλι της σφίγγας πάντως σώζεται καλύτερα από ό,τι των Καρυατίδων. Ποιοτικά όλα τα γλυπτά φαίνεται να είναι ανώτερα από το ψηφιδωτό της Περσεφόνης. Ο καλλιτέχνης που έχει φτιάξει τις σφίγγες είναι καλλιτέχνης πρώτης κατηγορίας. Τοποθετώ χρονικά το γλυπτό της σφίγγας στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα μετά το 330-320 π.Χ. Δεν νομίζω πάντως ότι μπορεί να κατεβεί στον 3ο αιώνα π.Χ.».

Περιγράφει ως εξής αυτό που κάποιος μη ειδικός, βλέποντας τη γυναικεία μορφή της σφίγγας, θα ονόμαζε… εκφραστικότητα: «Το κεφάλι της σφίγγας έχει ωραίες λεπτομέρειες στα μάτια και στα μαλλιά. Το ιδεαλιστικό της πρόσωπο έχει πλούσιο πλαστικό κυματισμό. Ο κυματισμός της σάρκας και της επιδερμίδας δημιουργεί την εντύπωση της “εκφραστικότητας”, αλλά στην πραγματικότητα το χαρακτηριστικό αυτό σχετίζεται με την ποιότητα της πλαστικής φόρμας. Η σάρκα δεν είναι λεία, αλλά κινημένη, το πιγούνι είναι στρογγυλό και τα μάγουλα εύσαρκα».

Στα πρότυπα της τέχνης του Πραξιτέλη

Σε αυτή την εποχή δεν έχουμε πολλά παραδείγματα σφιγγών και γι’ αυτό δεν μπορεί να βρει κανείς εύκολα ακριβή παράλληλα, αναφέρει. Κυρίως συναντώνται στην αρχαϊκή εποχή, όπως στις επιτύμβιες στήλες της Αττικής και αλλού.

Ωστόσο, η μορφή της γυναίκας δεν φαίνεται να αποπνέει έντονα το δαιμονικό στοιχείο που μπορεί να έχει κανείς κατά νου για τις σφίγγες; Όπως εξηγεί η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου, «στην κλασική τέχνη τα δαιμονικά όντα έχουν εξανθρωπιστεί και τα χαρακτηριστικά τους δεν διακρίνονται από τα χαρακτηριστικά άλλων μορφών, δηλαδή θεαινών ή γυναικών.


Πρόκειται για μια τέχνη καθαρά ιδεαλιστική. Ακολουθείται ο ίδιος τύπος σε όλες τις περιπτώσεις. Παράλληλα κεφαλών με όμοια χαρακτηριστικά και κόμμωση συνδέονται με αγάλματα γυναικείων θεοτήτων ή θνητών γυναικών, απαντούν π.χ. σε δημιουργίες όπως η Κνιδία Αφροδίτη και άλλες που είναι κοντά ή ακολουθούν την πραξιτελική παραγωγή».

Τα πραξιτελικά χαρακτηριστικά της κεφαλής «δεν μας ξαφνιάζουν επειδή η τέχνη του Πραξιτέλη επηρεάζει όλη την ελληνική τέχνη, όχι μόνο της Αθήνας». Επιπλέον η αττική τέχνη έχει γίνει οικουμενική στον 4ο αι. π.Χ. και στη Μακεδονία «δούλεψαν χωρίς αμφιβολία καλλιτέχνες από την Αθήνα. Δεν είναι κάτι περίεργο ότι η τέχνη στη Μακεδονία την εποχή αυτή είναι κοντά στα αττικά πρότυπα».

Όσο για επιρροές από την Ανατολή σχετικά με τη σφίγγα της Αμφίπολης σημειώνει τα εξής: «Τα τερατόμορφα όντα, τον 7ο αιώνα π.Χ., ήρθαν από την Ανατολή αλλά ενσωματώθηκαν στην ελληνική τέχνη και χρησιμοποιούνται συνεχώς. Τον 4ο π.Χ. αιώνα είμαστε πολύ μακριά πλέον από τις άμεσες ανατολικές επιδράσεις, οι οποίες έχουν ενσωματωθεί στους καλλιτεχνικούς τύπους της ελληνικής τέχνης».

Θέμελης στο Mega: Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις παραβίασης

Για τον καθηγητή Αρχαιολογίας, Πέτρο Θέμελη, η θέση που βρέθηκε η κεφαλή της σφίγγας δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας ότι ο τάφος δεν έχει συληθεί.

Μιλώντας την Τετάρτη στην πρωινή εκπομπή του Mega, ο κ. Θέμελης είπε ότι υπάρχουν σαφείς ενδείξεις παραβίασης από τα σπασμένα κεφάλια των Σφιγγών, τα σπασμένα φτερά, την απουσία των συνδέσμων των σιδερένιων και στα χέρια ακόμα των Καρυατιδών έλειπαν οι σύνδεσμοι».