Ο Ηλίας Καζάν στην Ιερά οδό

«Ενώ δεν ξέχασε ποτέ τις ελληνοτουρκικές ρίζες του –όπως φαίνεται και στο «Αμέρικα, Αμέρικα» -, ελάχιστοι γηγενείς σκηνοθέτες είχαν παρόμοια με τη δική του επιμονή στον χειρισμό αμερικανικών θεμάτων και προβλημάτων ή έδειξαν τόσο ενδιαφέρον για την ειλικρίνεια της έντασης των ερμηνειών» γράφει ο ιστορικός του κινηματογράφου Ντέιβιντ Τόμσον για τον Ηλία Καζάν (1909 – 2003) στο βιβλίο του «A Biographical Dictionary of Film».

Τα λόγια συνοψίζουν με καίριο τρόπο και επί της ουσίας τη συνολική κινηματογραφική προσφορά του σκηνοθέτη ταινιών που έχωσαν νυστέρι στη ρίζα της αμερικανικής κοινωνίας: «Λεωφορείον ο πόθος», «Το λιμάνι της αγωνίας», «Λάσπη στ’ αστέρια», «Πυρετός στο αίμα», «Βίβα Ζαπάτα», «Ο συμβιβασμός».

Οι παραπάνω και εννέα ακόμα ταινίες του Καζάν θα είναι ο σκελετός τους μεγάλου αναδρομικού αφιερώματος «Αναφορά στον Ηλία Καζάν» που θα παρουσιαστεί από την Πέμπτη 9 Οκτωβρίου ως την Κυριακή 19 του μηνός στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος. Ταινία έναρξης του αφιερώματος θα είναι το «Βίβα Ζαπάτα» όπου ο Μάρλον Μπράντο υποδύθηκε τον μεξικανό επαναστάτη Εμιλιάνο Ζαπάτα ενώ θα ακολουθήσουν 14 ακόμα του ιδίου του Καζάν, καθώς και το ντοκιμαντέρ «Α letter to Elia» που σκηνοθέτησαν οι Μάρτιν Σκορσέζε – Κεντ Τζόουνς. Δέκα δε από τις ταινίες του Καζάν θα προβληθούν σε αποκατεστημένα φορμά.

Γεννημένος από έλληνες γονείς που είχαν μεταναστεύσει από την Κωνσταντινούπολη στην Αμερική, ο Καζάν κράτησε πάντα μια κριτική ματιά απέναντι στις αντιφάσεις της αμερικανικής κοινωνίας, ενώ η θητεία του στο θέατρο (Group Theatre και το Εργαστήριο Εργατικού Θεάτρου) εγκαινίασε τη συνεργασία του με τους μεγάλους συγγραφείς (Τζον Στάινμπεκ, Τενεσί Γουίλιαμς κ.ά.). Επίσης του επέτρεψε να αναδειχθεί σε μέγιστο σκηνοθέτη μεγάλων ηθοποιών: Μάρλον Μπράντο, Τζέιμς Ντιν, Βίβιαν Λι, Μοντγκόμερι Κλιφτ, Κερκ Ντάγκλας.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, όταν οι δραστηριότητες του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Αμερική ήταν πολύ έντονες στους καλλιτεχνικούς χώρους, ο Ηλίας Καζάν έγινε μέλος του. Η διαγραφή του θα γινόταν σύντομα αλλά τα πιστεύω του δεν θα άλλαζαν. «Συνέχισα να σκέφτομαι ως κομμουνιστής διότι το θέατρο είναι όπλο. Ενα έργο μπορεί να διδάξει» γράφει στην αυτοβιογραφία του «Η ζωή μου».

Πριν από 62 χρόνια όμως και ενώ είχε διαπρέψει με αριστερίζοντα θεατρικά έργα και ριζοσπαστικές κινηματογραφικές ταινίες όπως το «Μπούμερανγκ» και η «Συμφωνία κυρίων» (ένα σφοδρό «κατηγορώ» κατά του αντισημιτισμού) ο Καζάν χαρακτηρίστηκε προδότης των «πιστεύω» του: στις 10 Απριλίου του 1952 κατέδωσε στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών οκτώ ονόματα συναδέλφων του, οι οποίοι, όπως ο ίδιος, είχαν τελέσει μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Για πολλούς η πράξη του Καζάν έμεινε διά παντός ασυγχώρητη. «Καθήστε πάνω στα χέρια σας αντί να σηκωθείτε για να χειροκροτήσετε» ήταν ένα από τα συνθήματα που κυκλοφορούσαν στο Χόλιγουντ μετά την ανακοίνωση ότι το 1999 ο 89χρονος Καζάν επρόκειτο να τιμηθεί με ειδικό Οσκαρ για τη συνολική προσφορά του στον κινηματογράφο –πράγμα που έγινε διά χειρός Μάρτιν Σκορσέζε και Ρόμπερτ Ντε Νίρο (ο τελευταίος πρωταγωνιστής του στον «Τελευταίο μεγιστάνα»). Δεν ήταν η πρώτη φορά που επικείμενη βράβευση του Καζάν προκαλούσε διαμαρτυρία στο Χόλιγουντ. Το 1997 οι επικριτές εμπόδισαν την Ενωση Κριτικών του Λος Αντζελες να τον βραβεύσει για τη συνολική προσφορά του, ενώ κάτι παρόμοιο είχε συμβεί και το 1989, όταν το διοικητικό συμβούλιο του Αμερικανικού Ινστιτούτου Κινηματογράφου συνήλθε με την ιδέα να τον τιμήσει με το Βραβείο Συνολικής Προσφοράς, πράγμα που τελικά δεν έγινε.