Πληρότητα στις εκδηλώσεις και επιτυχής ώσμωση των προσκεκλημένων λογοτεχνών και καλλιτεχνών της τιμώμενης χώρας του Ισραήλ με τους έλληνες ομοτέχνους τους και το κοινό της Θεσσαλονίκης αλλά μειωμένη επισκεψιμότητα και εισπρακτική αποτυχία για τους εκδότες είναι οι εντυπώσεις μας από την επίσκεψη στην 11η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (ΔΕΒΘ), που φιλοξενήθηκε στους χώρους της HELEXPO από τις 8 ως τις 11 Μαΐου.

«Εξαιρετικά επιτυχημένη»τη χαρακτήρισε οΧριστόδουλος Γιαλλουρίδης, πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (ΕΙΠ) που ανέλαβε τη διοργάνωση,«μια ηρωική προσπάθεια των «κομάντο» του ΕΙΠ και βεβαίως του ΕΚΕΒΙ, που χάρη στη μεγάλη τεχνογνωσία και την εμπειρία τους ανέλαβαν με αυτοπεποίθηση μέσα σε 40 ημέρες να οργανώσουν δεκάδες εκδηλώσεις ποικιλίας και ποιότητας. Παρά την κρίση, ο πρώτος κύκλος της ΔΕΒΘ κλείνει ένδοξα».

Η συνέχιση του θεσμού: δομικές αλλαγές και χρηματοδότηση

Το ζήτημα βέβαια είναι αν θα υπάρχει συνέχεια της ΔΕΒΘ με έναν επόμενο κύκλο.«Αποφασίστηκε η έκθεση να συνεχιστεί και να ενδυναμωθεί», δήλωσε την Κυριακή ο πρόεδρος του ΕΙΠ. Η απόφαση πάρθηκε σε συνάντηση που έγινε το Σάββατο στην οποία συμμετείχαν η γενική γραμματέας του Υπουργείου ΠολιτισμούΛίνα Μενδώνη, εκπρόσωποι της HELEXPO, του Δήμου Θεσσαλονίκης και της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας και εκδότες, μέλη του προσωρινού ΔΣ της νεοσύστατης Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλίου Ελλάδος. Όλοι εξέφρασαν το ενδιαφέρον τους για τη συνέχιση του θεσμού προσπαθώντας να σκεφθούν τρόπους για την εξεύρεση πόρων. Το κενό χρηματοδότησης για το 2015, που θα δημιουργηθεί καθώς καθυστερεί η υλοποίηση του ΕΣΠΑ 2015-2020, ενδέχεται να καλύψει προσωρινά η HELEXPO ή να ενεργοποιηθούν για τον σκοπό αυτό χρηματοδοτικά προγράμματα-γέφυρες.

Προβλέπονται πάντως δομικές αλλαγές, επαναπροσδιορισμός της ταυτότητας και επαναπροσανατολισμός της ΔΕΒΘ. Το ΕΙΠ ενδιαφέρεται για το πολιτιστικό κομμάτι της έκθεσης και σκέφτεται, όπως ανακοίνωσε ο πρόεδρός του, τον σχεδιασμό «ενός δεκαημέρου πολιτισμού με καρδιά τη ΔΕΒΘ και τη συμμετοχή των πανεπιστημίων και των πολιτιστικών ιδρυμάτων της πόλης». Όπως η ημερίδα «Ευρωπαϊκή Ένωση και ευρωπαϊκή ταυτότητα» που φιλοξενήθηκε εφέτος στο Πανεπιστήμιο Μακεδονία στο πλαίσιο της θεματικής της ΔΕΒΘ «Ευρώπη: Ταυτότητα και ετερότητα». Το ΕΙΠ σκοπεύει να αναλάβει τη διοργάνωση ενός πλούσιου και εξωστρεφούς προγράμματος εκδηλώσεων αναθέτοντας, σύμφωνα με κάποιες σκέψεις, τη φροντίδα για το εμπορικό κομμάτι της έκθεσης στους εκδότες. Όλα αυτά θα τεθούν προς συζήτηση σε ανοιχτό συνέδριο που προγραμματίζεται να γίνει στην Αθήνα, στους χώρους της HELEXPO, τον προσεχή Σεπτέμβριο.
Η απουσία της Τουρκίας, οι προσκλήσεις Κίνας, Ρουμανίας και Κορέας
Σε ό,τι αφορά τη διεθνή συμμετοχή, για πρώτη φορά εφέτος η Τουρκία, που μας εντυπωσίαζε με το οργανωμένο και καλά εφοδιασμένο εθνικό περίπτερό της, απουσίαζε. Υπάρχει κάποιος λόγος πολιτικός ή πρόκειται για οργανωτικό κώλυμα; Δεν είναι γνωστό. Στη θέση του εθνικού περιπτέρου της είχαμε τρεις ανεξάρτητους εκδοτικούς οίκους. Ένας από αυτούς ήταν ο Ιστός της Κωνσταντινούπολης. Ιδρυμένος πριν από δυο χρόνια από μια επταμελή ομάδα νεαρών Ελλήνων, Τούρκων και Ρωμιών της Πόλης, έχει ήδη στον κατάλογό του 25 τίτλους στα ελληνικά και στα τουρκικά και δυναμική παρουσία στην τουρκική αγορά με μεταφράσεις έργων μεταξύ ελληνικής και τουρκικής γλώσσας που γίνονται -και αυτό είναι το σημαντικό- από το πρωτότυπο χωρίς τη διαμεσολάβηση τρίτης γλώσσας.
Πάντως η Κίνα, τιμώμενη χώρα της 7ης ΔΕΒΘ το 2010, ήρθε στη Θεσσαλονίκη και επιδίωξε συνεργασίες και συμβόλαια με έλληνες εκδότες, κάλεσε την Ελλάδα στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου του Πεκίνου το καλοκαίρι και προσφέρθηκε να καλύψει τα έξοδα του ελληνικού περιπτέρου.
Η Ρουμανία και η Κορέα έδειξαν ενδιαφέρον να φιλοξενηθούν ως τιμώμενη χώρα στην επόμενη ΔΕΒΘ. Για την ώρα το ΕΙΠ/ΕΚΕΒΙ, εξετάζει, όπως μάθαμε, την ιδέα η επόμενη έκθεση να έχει τιμώμενες χώρες την Ισπανία και τις ισπανόφωνες χώρες της Νότιας Αμερικής ή τις σκανδιναβικές χώρες.
Η ΔΕΒΘ και τα παζάρια βιβλίου
Πλην ολίγων εξαιρέσεων, όλοι οι δραστήριοι εκδότες της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης ήταν στη ΔΕΒΘ. Η επισκεψιμότητα ήταν ικανοποιητική την εναρκτήρια Πέμπτη, απογοήτευσε την Παρασκευή και κυρίως το Σάββατο αλλά την Κυριακή η ΔΕΒΘ ήταν γεμάτη κόσμο, αναπτερώνοντας το ηθικό των εκδοτών. Τα πρώτα στοιχεία της HELEXPO εκφράζουν μείωση της επισκεψιμότητας κατά 20% σε σχέση με πέρυσι, με συνολικό αριθμό επισκεπτών περί τις 50.000 χιλιάδες. Άλλα δρώμενα στην πόλη, ο καλός καιρός που προκαλούσε για βόλτες στη θαυμάσια νέα παραλία αλλά και η συμμετοχή των πολιτών σε εκδηλώσεις προεκλογικού χαρακτήρα ήταν ορισμένες από τις εξηγήσεις που δόθηκαν για την υποτονική προσέλευση. Οι περισσότεροι εκδότες όμως απέδιδαν το γεγονός στα παζάρια βιβλίου και στις καταστροφικές επιπτώσεις τους. Εισπρακτικά, καλά κινήθηκαν οι εκδότες που είχαν αρκετά νέα βιβλία. Οι επισκέπτες δεν ενδιαφέρονταν για παλαιότερες εκδόσεις, που τις προμηθεύονται κοψοχρονιά από τα τόσα παζάρια βιβλίου που γίνονται όλο τον χρόνο. Στη Θεσσαλονίκη -και στη διάρκεια της ΔΕΒΘ- λειτουργούν τρία μόνιμα παζάρια βιβλίου.
«Είναι τρομερό, εκπαιδεύεται μια ολόκληρη γενιά να αγοράζει βιβλία με δύο ευρώ και έπειτα της φαίνεται ακριβό ένα βιβλίο των 12 ευρώ. Με δύο ευρώ το βιβλίο, τι να πρωτοπληρώσει ο εκδότης; Τα δικαιώματα, τη μετάφραση, την επιμέλεια, τα τυπογραφικά, τη διανομή;» μας είπε η Κατερίνα Καρύδη, εκδότρια του Ίκαρου, η οποία εκτιμά ότι με τα παζάρια ευτελίζεται το βιβλίο και πλήττεται η τρέχουσα βιβλιοπαραγωγή, ιδιαίτερα μάλιστα σε περίοδο κρίσης.
Αυτό είναι ένα από τα μεγάλα κέρδη της ΔΕΒΘ, που δεν πρέπει να υποτιμούμε: γίνονται εκεί ορατά τα λάθη σε εκδοτικές πρακτικές και πολιτικές βιβλίου. Είναι έκτυπη η διαφορά μεταξύ εμπορικού και ποιοτικού εκδότη, μεταξύ μεγάλου και μικρού εκδοτικού οίκου, μεταξύ εκείνων που ενδιαφέρονται για τη μακροημέρευση του ελληνικού βιβλίου και εκείνων που αναζητούν το γρήγορο κέρδος.
«Είναι η μόνη μας μεγάλη εθνική έκθεση. Οι περισσότεροι εκδότες είναι παρόντες στα περίπτερα και στις εκδηλώσεις, μαζί με πολλούς συγγραφείς. Δημιουργεί τη δυνατότητα αυθόρμητων προσωπικών συναντήσεων μεταξύ ανθρώπων που δύσκολα βρίσκουν την ευκαιρία να συναντηθούν κατά τη διάρκεια του υπόλοιπου χρόνου» μας είπε ο Περικλής Δουβίτσας της Νεφέλης, ο οποίος, παρότι οι εισπράξεις του ήταν χαμηλότερες από τις περυσινές, υποστηρίζει θερμά τη ΔΕΒΘ. «Πρέπει να γίνει προσπάθεια από όλους μας, διοργανωτές, δήμο, ΜΜΕ, αυτή η ολιγοήμερη έκθεση να μπει στην αντίληψη της πόλης με τον τρόπο που της αρμόζει, κάπως σαν το Φεστιβάλ Κινηματογράφου», ζητά. «Οι εκδότες κάνουν ήδη μεγάλη προσπάθεια, διοργανώνοντας κάθε χρόνο πολύ ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις και προβάλλοντάς τες με όλα τα μέσα που διαθέτουν οι ίδιοι, επιμένοντας να συμμετέχουν ενεργά στην έκθεση αυτή παρ’ όλες τις δυσκολίες που τους δημιουργεί καθημερινά η διαρκής κρίση».
Οι εκδηλώσεις που αγαπήθηκαν
Αναμφίβολα η πιο επιτυχημένη, με κόσμο που ξεχείλιζε από την αίθουσα, ήταν το απόβραδο της Κυριακής η εκδήλωση «Ρωμιοί κι Εβραίοι απ’ το Βόσπορο στο Βαρδάρη», που συνδιοργάνωσαν ο εκδοτικός οίκος Ιστός, ο Δήμος Θεσσαλονίκης και το ΕΙΠ. Στο Περίπτερο 15 ο Θωμάς Κοροβίνης και ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας διάβασαν αποσπάσματα από τα βιβλία τους, οι Taş Plak Kumpanyası έπαιξαν σεφαραδίτικα και πολίτικα τραγούδια και η εκδήλωση μετατράπησε σε γιορτή λήξης της έκθεσης με τη συμμετοχή του κοινού. Την ίδια ώρα, στο Περίπτερο 13 ο Γιώργος Βέλτσος, με αφορμή το νέο θεατρικό του έργο που σκηνοθετεί ο Μιχάλης Μαρμαρινός, απογειώθηκε με τον σκηνοθέτη σε μια αυτοσχέδια συζήτηση-περφόρμανς που προσέλκυσε πλήθος Θεσσαλονικέων.
Ο Χάρης Βλαβιανός, ο Αύγουστος Κορτώ και ο Βασίλης Αμανατίδης παρουσίασαν τα τελευταία τους βιβλία, που αναφέρονται, με διαφορετικό τρόπο το καθένα, στους γονείς τους, σε εκδηλώσεις που συγκίνησαν. Τους ντόπιους Γιώργο Σκαμπαρδώνη, Ισίδωρο Ζουργό, Γιώργο Χουλιάρα και τον Θεσσαλονικιό πλέον Γιάννη Ατζακά τίμησαν ιδιαιτέρως στις βιβλιοπαρουσιάσεις τους οι αναγνώστες της Θεσσαλονίκης, αλλά δεν πρέπει να έχουν παράπονο ούτε η Άλκη Ζέη, η Σώτη Τριανταφύλλου, ο Χρήστος Χωμενίδης, η Λένα Διβάνη και ο Παύλος Τσίμας.
Στην εκδήλωση του ηλεκτρονικού περιοδικού «Ο Αναγνώστης» παρουσιάστηκαν στοιχεία για το προφίλ του έλληνα αναγνώστη, βασισμένα σε έρευνα στις δημοτικές βιβλιοθήκες της Θεσσαλονίκης, που επιβεβαιώνουν παλιές εκτιμήσεις: γυναίκες είναι κατεξοχήν οι αναγνώστριες, προτιμούν μυθιστορήματα της αισθηματικής μυθοπλασίας και ο δανεισμός είναι αυξημένος σε βιβλιοθήκες υποβαθμισμένων περιοχών με πολλούς μετανάστες και κατοίκους χαμηλής οικονομικής δύναμης.
Ζωντανό πολύ ήταν το ποιητικό αναλόγιο στο Διεθνές Φεστιβάλ Ποίησης που διοργάνωσε η Εταιρεία Συγγραφέων. Καταξιωμένοι προσκεκλημένοι ποιητές (ο θεατρικός Μαρκ Ντελούζ από τη Γαλλία, ο χαμηλόφωνος Ιρλανδός Γκάμπριελ Ρόζενστοκ, η δημοφιλής Αμερικανή Αλίσια Στόλινγκς, ο παθιασμένος Ταρίκ Γκιουνερσέλ από την Τουρκία, ο Σέρβος Ράνκο Πάβλοβιτς, ο Αλβανός Λουάν Τζούλι κ.ά.) μετέφεραν στο κοινό την αίσθηση του ποιητικού ρυθμού της γλώσσας τους και με την ευκαιρία ακούσαμε μεταφράσεις ποιημάτων τους στα ελληνικά ειδικά για τη ΔΕΒΘ. Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ με πολύ ενδιαφέρον παρακολούθησαν το κοινό αλλά και οι εκδότες την ημερίδα για τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας. Εκπαίδευση νέας γενιάς μεταφραστών σε όλες τις μεγάλες γλώσσες και αναζήτηση ελληνικών τίτλων που μπορούν να «περπατήσουν» μόνοι τους στο εξωτερικό ήταν το συμπέρασμα, χωρίς την εξάρτηση από έδρες νεοελληνικών σπουδών και την ομογενειακή κοινότητα. Στο Φεστιβάλ Νέων Ποιητών, που διοργανώθηκε από το ΕΙΠ/ΕΚΕΒΙ με τη συνδρομή του θεσσαλονικού ποιητή Γιώργου Αλισάνογλου των εκδόσεων Σαιξπηρικόν, ακούσαμε νέες ποιητικές φωνές που αξίζει να προσέξουμε.
Οι έφηβοι, που άλλες χρονιές απέχουν από τη ΔΕΒΘ, εφέτος ήταν εκεί, στο Φεστιβάλ Κόμικ. Με μαύρα μπλουζάκια και συζητώντας παθιασμένα, αναζητούσαν τίτλους που έλειπαν από τη συλλογή τους. Παρατηρήσαμε πως τους γοήτευσε ο Marko παρουσιάζοντας το κόμικ του Les godillots. Ο γάλλος κομίστας έδειξε εντυπωσιακές φωτογραφίες και αρχειακό υλικό από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο -του οποίου την καθημερινότητα παρουσιάζει το κόμικ- και εξήγησε βήμα βήμα πώς με τη βοήθεια του χρώματος η νέα γενιά αντιλαμβάνεται αυτόν τον μακρινό πόλεμο, 100 χρόνια πριν.
Το περίπτερο του Ισραήλ, χωρίς εξωτερικούς τοίχους, ανοιχτό και φιλόξενο, έγινε σημείο συνάντησης, πράγμα που δεν είχε γίνει με την ίδια επιτυχία σε άλλες εκθέσεις, στην περίπτωση της τιμώμενης Κίνας ή της Σερβίας για παράδειγμα. Το βράδυ της Παρασκευής οι επισκέπτες της έκθεσης υποδέχτηκαν εκεί την εβραϊκή γιορτή του Σαββάτου με φαγητό, κρασί και μια συναρπαστική μουσική παράσταση από τον βιρτουόζο των πνευστών Αμίρ Γβίρτσμαν.
Ο Έντγκαρ Κέρετ εγκαινίασε στην ουσία το πρόγραμμα των εκδηλώσεων της ΔΕΒΘ συνομιλώντας με τον Ανταίο Χρυσοστομίδη και τη Λένα Διβάνη για τη λογοτεχνία σε καιρό κρίσης. «Οι αναγνώστες μάς θεωρούν συχνά κάτι σαν κοσμικούς ιερείς» είπε ο ισραηλινός διηγηματογράφος, «αλλά δεν είμαστε προφήτες ούτε μπορούμε να κάνουμε αυτό που δεν κάνουν οι πολιτικοί. Η τέχνη δεν είναι πραγματιστική, ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να ασχοληθεί με τη διανομή των πόρων, η τέχνη δεν μπορεί και δεν πρέπει να χειραγωγήσει τον πολίτη. Αυτό που κάνει η λογοτεχνία είναι να αναδεικνύει την αμφισημία και την περιπλοκότητα της ζωής, την οποία η πολιτική πολλές φορές υπεραπλουστεύει. Ένα καλό βιβλίο δεν πρόκειται να σταματήσει μια σφαίρα. Είναι ψίθυρος που επηρεάζει μόνο εκείνους που θέλουν να επηρεαστούν».
Η Τσερουγιά Σαλέβ, αναφερόμενη στα βιβλία της συνομιλώντας με την εκδότρια Άννα Πατάκη και τη δημοσιογράφο Μικέλα Χαρτουλάρη, παρουσίασε την καθημερινότητα της βίας και της αβεβαιότητας στην Ιερουσαλήμ του σύγχρονου Ισραήλ και την καταλυτική τους επίδραση στις σχέσεις των δύο φύλων και στις οικογενειακές σχέσεις.
Μέχρι δακρύων συγκίνησε η παρουσίαση του βιβλίου Οι 7 νάνοι του Άουσβιτς (εκδ. Πηγή), μια έρευνα των Γιεχούντα Κορέν και Εϊλάτ Νεγκέβ, που αφηγείται με ντοκουμέντα την ιστορία μιας οικογένειας νάνων που ο Γιόζεφ Μένγκελε έσωσε μεν την τελευταία στιγμή από τον θάλαμο αερίων για να τους υποβάλει σε ορισμένα από τα φριχτά του πειράματα.
Όσο για την Ντίνα Ποράτ, τη διακεκριμένη επιστήμονα της αποστολής του Ισραήλ, επικεφαλής ιστορικό του Μουσείου και Ινστιτούτου του Ισραήλ για τη διαιώνιση της μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, καθήλωσε με τη ρητορική της δεινότητα, την καθαρή σκέψη και την πολυπρισματική παρουσίαση της πρόσληψης του Ολοκαυτώματος στην Ευρώπη. «Από την άρνηση των δεκαετιών του 1980 και του 1990 περάσαμε στην αποδοχή του Ολοκαυτώματος στη νέα χιλιετία, όμως ακόμη η χριστιανική Ευρώπη δεν μπορεί να αποδεχτεί αυτό το έγκλημα το οποίο την προκαλεί να αμφισβητήσει τον εαυτό της, τις πεποιθήσεις της, τον κόσμο της», είπε σε σχετική συζήτηση όπου ανέδειξε τη χριστιανική, την οικονομική, την εθνική και τη διαγενεακή προσέγγιση του Ολοκαυτώματος παρουσιάζοντάς τες στην ιστορική προοπτική τους. «Μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, πολλοί δεξιοί συνεργάτες των Ναζί έγιναν ήρωες στα ευρωπαϊκά κράτη και τιμήθηκαν με μνημεία. Οι νεότερες γενιές δεν μπορούν και δεν θέλουν να αποδεχθούν το γεγονός ότι οι παππούδες τους συμμετείχαν στην εξόντωση των Εβραίων και οι εθνικές ηγεσίες προτιμούν να ξεχνούν το γεγονός για χάρη της εθνικής ενότητας. Έχουμε καθήκον απέναντι στο παρελθόν και στο μέλλον να παρουσιάσουμε το Ολοκαύτωμα όσο πιο λεπτομερώς μπορούμε» κατέληξε.
Ελληνο-ισραηλινή μεταφραστική συνεργασία
Στη διάρκεια της ΔΕΒΘ αναθερμάνθηκαν οι συζητήσεις για το πρόγραμμα συνεργασίας μεταξύ του ΕΙΠ/ΕΚΕΒΙ και του Ινστιτούτου για τη Μετάφραση της Εβραϊκής Λογοτεχνίας που ξεκίνησε τη δεκαετία του 2000. Προέβλεπε ετήσιες συναντήσεις συγγραφέων, εκδοτών, μεταφραστών, δημοσιογράφων ώστε να προετοιμαστεί το έδαφος για λογοτεχνικές ανταλλαγές. Συγγραφείς όπως η Λένα Διβάνη και ο Χρήστος Χωμενίδης, που βιβλία τους κυκλοφορούν στο Ισραήλ, ανήκουν στα αποτελέσματα αυτού του προγράμματος. Η πρώτη συνάντηση έγινε στην Καλαμάτα το 2003. «Το πρόγραμμα ατόνησε από το 2009 και μετά, και στη συνέχεια πάγωσε», μας εξήγησε την ιστορία του η διευθύντρια του Ινστιτούτου Νίλι Κοέν. Η συνεργασία αναμένεται να συνεχιστεί στο πλαίσιο του μεταφραστικού προγράμματος «Φράσις» που το ΕΙΠ υποσχέθηκε να επανενεργοποιήσει σύντομα.