Η ομοιότητα με τον πατέρα της είναι εκπληκτική. Η 54χρονη ιστορικός Φάνια Οζ – Ζάλτσμπεργκερ, η μεγαλύτερη κόρη του ισραηλινού συγγραφέα Άμος Οζ και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Χάιφα, βρίσκεται τούτες τις ημέρες στην Ελλάδα. Η εναρκτήρια εκδήλωση της 11ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης, με τιμώμενη χώρα το Ισραήλ, είναι η παρουσίαση του βιβλίου που συνέγραψαν οι δυο τους υπό τον τίτλο «Οι Εβραίοι και οι λέξεις» (Καστανιώτης, 2014).
Πρόκειται για ένα μείγμα συζήτησης και αντιπαράθεσης, ένα καλογραμμένο δοκίμιο επί της ουσίας «για τον ιουδαϊσμό ως κουλτούρα και όχι ως θρησκεία, για τον ιουδαϊσμό χωρίς τη Συναγωγή, χωρίς τον Θεό, ως μια ακολουθία κειμένων τα οποία κάθε γενιά ερμηνεύει με τρόπο διαφορετικό» όπως είχε πει στο «Βήμα» ο διάσημος πεζογράφος τον περασμένο Δεκέμβριο, κατά την πρόσφατη επίσκεψή του στην Ελλάδα.
«Έγραφα στο laptop και τα όσα μου έλεγε εκείνος. Δεν του αρέσουν καθόλου τα laptop. Δεν του αρέσει ούτε το διαδίκτυο. Το κακοχαρακτηρίζει επειδή, εκτός των άλλων, φοβάται ότι μπορεί να εξαφανίσει το έντυπο βιβλίο. Το διαδίκτυο εγώ το λατρεύω και του λέω, όταν διαφωνούμε, ότι είναι ο κατ’ εξοχήν ταλμουδικός χώρος, ένας γιγανταίος λαβύρινθος γραμμάτων και νοημάτων» είπε η Φάνια Οζ – Ζάλτσμπεργκερ στο «Βήμα» μ’ ένα πλατύ χαμόγελο. Δεν είναι, βεβαίως, η πρώτη της επίσκεψη στην χώρα μας. Την έχει επισκεφθεί πολλές φορές στο παρελθόν για διακοπές αλλά και επιστημονικά συνέδρια. Τη συναντήσαμε στον ΙΑΝΟ, στο κέντρο της Αθήνας, όπου το βράδυ της Τετάρτης έγινε η πρώτη παρουσίαση του βιβλίου.
Το βασικό επιχείρημά τους, πατέρα και κόρης, είναι ότι «η εβραϊκή συνέχεια ήταν πάντοτε κατασκευασμένη από λέξεις», ότι η «δική μας γενεαλογική γραμμή δεν αίματος, αλλά κειμενική». Όταν υπερασπίζεσαι μια τέτοια θέση, είπε η Φάνια – Οζ Ζάλτσμπεργκερ, λύνεις πολλά προβλήματα. «Πρωτίστως αυτό: οι Εβραίοι είναι ένα έθνος ή μια θρησκεία; Αν ο ιουδαϊσμός είναι μόνο μια θρησκεία και εγώ είμαι άθεη, τότε εγώ τι είμαι; Δεν είμαι καθόλου Εβραία; Πράγματι εγώ δεν πιστεύω στον Θεό, δεν ακολουθώ τα τελετουργικά και από τις δέκα εντολές τις δύο μόνο δεν έχω παραβεί. Στην συναγωγή δεν πηγαίνω, σπανίως, αν μου το ζητήσουν οι φίλοι μου. Δεν είμαι, όμως, εναντίον των άλλων που πηγαίνουν» σημείωσε χαρακτηριστικά.
«Εμείς οι άπιστοι, επομένως, παραμένουμε Εβραίοι μέσω των κειμένων. Επίσης πιστεύουμε ότι οι Εβραίοι είμαστε έθνος. Αλλά τι είδους έθνος είμαστε; Υπάρχουν ακραίοι εθνικιστές και σοβινιστές. Εμείς δεν ανήκουμε σε αυτούς. Εμείς λέμε ότι οι Εβραίοι είναι ένα έθνος που ανέκαθεν πορεύθηκε μέσω των κειμένων. Και δεν είχαμε μόνο θρησκευτικά κείμενα στην πορεία μας, είχαμε και κοσμικά κείμενα από τον μεσαίωνα ακόμη. Ο ιουδαϊσμός ήταν ανέκαθεν ένας ολόκληρος πολιτισμός, όχι μόνο μια θρησκεία» συμπλήρωσε η ίδια.
Το βιβλίο, συνέχισε, είναι πολιτικό. «Στο Ισραήλ σήμερα υπάρχουν δυο βασικά δόγματα και σε αυτά εναντιωνόμαστε. Το ένα είναι το θρησκευτικό που είναι άτεγκτο. Εμείς διαφωνούμε με τους σκληροπυρηνικούς ορθόδοξους Εβραίους. Το άλλο δόγμα είναι το εθνικιστικό που λέει ότι όλη η περιοχή εκεί μας ανήκει επειδή το λέει η Βίβλος. Εκτός όμως από εμάς υπάρχουν και οι Παλαιστίνιοι που θεωρούν την περιοχή πατρίδα τους. Αυτό το λαμβάνουν πολύ σοβαρά υπ’ όψιν πολλοί στο Ισραήλ, είμαι μια απ’ αυτούς. Και γι’ αυτό είμαστε πρόθυμοι να μοιραστούμε αυτή τη γη. Εγώ δεν πιστεύω σε μια βιβλική γεωγραφία, εγώ αγαπώ τα βιβλικά κείμενα. Για την ιστορία μπορούμε να διαφωνούμε, αλλά τη γη μπορούμε να τη μοιραστούμε» υπογράμμισε η Φάνια Οζ – Ζάλτσμπεργκερ.
Τα αρχαία εβραϊκά κείμενα ασχολούνται σε μόνιμη βάση με δυο εξόχως σημαντικά ζεύγη: γονέας και τέκνο, δάσκαλος και μαθητής. Οι δυο τελευταίοι, ο ραβίνος και ο μαθητευόμενος, αποτελούν τη βάση της μεταβιβλικής εβραϊκής γραμματείας μέχρι και τους σύγχρονους καιρούς. Η εγγενής ένταση ανάμεσα στο καινοτόμο και το απαραβίαστο διατρέχει την προφορική και τη γραπτή υπόσταση της εβραϊκής παράδοσης, «στα καλύτερά της η εβραϊκή ευσέβεια εμπεριέχει και μια ασεβή διάσταση».
Ο ιουδαϊσμός είναι μια κουλτούρα αμφιβολίας και διαφωνίας. «Σκεφτείτε, λοιπόν, μια θρησκεία που σας επιτρέπει να εναντιωθείτε στα ιερά της κείμενα. Αυτό δεν ισχύει με το Ισλάμ και σε ένα βαθμό δεν ισχύει ούτε με τον χριστιανισμό. Τίποτε δεν είναι αρκετά ιερό στον ιουδαϊσμό ώστε να μην μπορείς να αστειευτείς με αυτό. Αυτό προέκυψε επειδή η ιστορία μας κατέταξε στην πλευρά των ηττημένων, ήταν ένας ακόμη τρόπος, ένας άλλος τρόπος επιβίωσης» τόνισε η Φάνια Οζ – Ζάλτσμπεργκερ.
Η διαβούλευση ενσταλάζεται επί της αναγνωστικής διαδικασίας – «η εβραϊκή γραμματεία, αν μη τι άλλο, είναι και ήταν «ενθουσιωδώς αντιπαραθετική». Το Ταλμούδ, επί παραδείγματι, επιδεικνύει σπάνια ομορφιά όταν περιγράφει μια μεγάλη διαφωνία με αξιοπρέπεια. Στην ομολογουμένως γοητευτική ιστορία του Φούρνου του Αχνάι «ο Θεός ο ίδιος προσπαθεί να παρέμβει σε μια ραβινική διαμάχη και καταλήγει ηττημένος. Ο ραβίνος Γεοσούα, εν προκειμένω, στάθηκε όρθιος και αναφώνησε (παραθέτοντας το Δευτερονόμιο): Η εντολή δεν είναι (πλέον) στους Ουρανούς! Αυτή η ιστορία σηματοδοτεί τη μετάβαση από την προφητεία στην κριτική ερμηνεία» ανέφερε η ίδια.
Οι Εβραίοι, εν τέλει, σώθηκαν από τα βιβλία. «Σε αυτά τα δυο χιλιάδες χρόνια της διασποράς, οι Εβραίοι μπορούσαν να βασιστούν σε δύο παράγοντες για να διασώσουν την κουλτούρα τους: το βιβλίο και το παιδί. Χρειαζόταν ένα βιβλίο και ένα παιδί. Χρειαζόταν να διδάξεις το βιβλίο στο παιδί. Όποτε διώκονταν οι Εβραίοι, έτρεχαν να σωθούν κρατώντας στο ένα χέρι το βιβλίο και στο άλλο το παιδί» συνέχισε. «Το να είσαι Εβραίος σημαίνει για μένα να βρίσκεσαι στο οικογενειακό τραπέζι με φαγητό και βιβλία, να τρως και να διαφωνείς επί των βιβλίων έχοντας γεμάτο το στόμα σου με αυτό που μαγείρεψε η μητέρα σου. Εβραίος σημαίνει, πάντως, να διαφωνείς και να αμφισβητείς» προσέθεσε.
«Θα σας πω κάτι τελευταίο» είπε η Φάνια Οζ – Ζάλτσμπεργκερ, αναφερόμενη στη σχέση του ιουδαϊσμού και του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. «Γιορτάσαμε στις 6 Μαϊου την Εθνική Ημέρα της Ανεξαρτησίας του Ισραήλ στην οποία δίνονται και βραβεία σε διακεκριμένους επιστήμονες. Αυτή την χρονιά μίλησε εκ μέρους των νικητών ο δάσκαλός μου Ιράντ Μάλκιν του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ, καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας. Είπε στον ισραηλινό λαό ότι δεν έχουμε δώσει αρκετή προσοχή στην κληρονομιά της αρχαίας Ελλάδας την οποία και θα πρέπει να υιοθετήσουμε, τις έννοιες της δημοκρατίας και του πολίτη, τις οποίες χρειαζόμαστε όσο τίποτε άλλο σήμερα. Λέω, με την σειρά μου, ότι το σύγχρονο Ισραήλ δεν μπορεί να βασιστεί μονάχα στην εβραϊκή παράδοση. Αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα είναι μια μείξη Αθήνας και Ιερουσαλήμ, γι’ αυτό και είμαι ιδιαίτερα περήφανη που το βιβλίο μας μεταφράστηκε στην ελληνική γλώσσα. Είμαστε, Έλληνες και Εβραίοι, παλαιά, ιστορικά ξαδέρφια που θα πρέπει να συσφίξουν τις σχέσεις τους».
Και, τέλος, δυο λόγια το εβραϊκό χιούμορ. «Νομίζω ότι ο Γκράουτσο Μαρξ παραμένει αξεπέραστος. Τον λατρεύω, περισσότερο από τον Γούντι Άλεν. Αυτός είπε ότι δεν θέλει να είναι μέλος μιας κοινότητας που τον αποδέχεται. Αυτό είμαστε εμείς. Υπάρχουν πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες αλλά, για μένα, ο Γκράουστο Μαρξ αποτύπωσε με τρόπο μοναδικό το εβραϊκό μυαλό».
